باید فرهنگ مثبت ایمنی را ارتقا دهیم

جواد لگزیان/ برای یک محیط کار بانشاط، صمیمی و پیشرو باید فرهنگ مثبت ایمنی را ارتقا دهیم. کتاب «راهنمای کاربردی مدیریت ایمنی، سلامت و محیط زیست» با نگاه کاربردی، قابل درک و دیدگاه صنعتی و سازمانی یک دایره‌المعارف مفید و موثر با زبانی ساده و شیوا برای پیمانکاران، کارفرمایان، مدیران و دانشجویان رشته‌های مختلف مهندسی پدید آورده است تا به سوی درکی همه‌جانبه از محیط کار در زمینه ایمنی گام بردارند. کتابی که به کارفرمایان می‌گوید چگونه یک محیط کار ایمن ایجاد کنند، خط مشی ایمن داشته باشند و ارزیابی ریسک را بپذیرند و همچنین از کارکنان می‌خواهد با کارفرمایان همکاری کنند، کار را به روش صحیح انجام دهند و نگرانی‌ها و خطرات محیط کار را گزارش کنند و البته از همه فعالان عرصه کار می‌خواهد در ارتقای فرهنگ مثبت ایمنی مشارکت کنند.

به گزارش اکو ۳۶۵، بخش اول کتاب مفاهیم و کلیات مورد بحث را در فصل مدیریت، پروژه و عملیات تعریف و توصیف کرده است، در بخش دوم ایمنی، سلامت و محیط زیست در محیط کار در هشت فصل اصول ایمنی، سلامت و محیط زیست؛ قوانین ایمنی، سلامت و محیط زیست؛ حوادث در محیط کار؛ سلامت در محیط کار؛ مدیریت و سازماندهی ایمنی، سلامت و محیط زیست؛ سرپرستان ایمنی، سلامت و محیط زیست؛ حفاظت محیط زیست و الگوهای ایمنی، سلامت و محیط زیست مورد مطالعه قرار می‌گیرد، بخش سوم به ایمنی کار با مواد شیمیایی در چهار فصل شناسایی مواد شیمیایی و طبقه بندی خطرات آنها؛ اثرات زیان‌آور مواد شیمیایی و اقدامات ایمنی؛ سنجش خطرات مواد شیمیایی و نمونه‌برداری، آنالیز و شناسایی آلاینده‌های هوای محیط کار اختصاص دارد، چهارمین بخش کتاب به مواجهه با عوامل فیزیکی در محیط کار در قالب چهار فصل آلودگی صوتی شغلی و زیست محیطی؛ آلودگی نوری در محیط کار؛ استرس‌های حرارتی و سرما در محیط کار و حفاظت و مسائل زیست‌محیطی پرتوها می‌پردازد، در بخش پنجم مبانی کاربردی مهندسی فاکتورهای انسانی مانند افزایش بهره‌وری و کاهش خطاهای انسانی را بررسی کرده است و بخش ششم ارزیابی ریسک در سه فصل  ارزیابی ریسک کیفی؛ ارزیابی ریسک نیمه کمی و ارزیابی ریسک کمی را در دستور کار خود قرار داده‌ است.

در نخستین فصل کتاب می‌خوانیم که بطور کلی طیف گسترده‌ای از خطرات در محل کار وجود دارد که ممکن است موجب حادثه شود که متناسب با هر کدام اقدام کنترلی کوتاه‌مدت و بلندمدت لازم است. کتاب ایمنی را درجه دوری از خطر، رهایی از رویارویی با آسیب و مصونیت در برابر جراحت و نابودی تعریف می‌کند. همچنین طبق تعریف خطر خاصیت ذاتی ماده، وضعیت و یا فعالیت است. رویداد اتفاق منجر به حادثه است. حادثه منجر به آسیب جانی و خسارت می‌شود و شبه‌حادثه اصطلاحا به خیر گذشتن اتفاق اشاره دارد.

در شرایطی که متاسفانه هزینه‌های مستقیم حوادث و بیماری‌های شغلی در ایران معادل چهار درصد تولید ناخالص ملی است. کتاب تصریح می‌کند که  سلامت و ایمنی ضعیف هزینه‌بر است و برای جلوگیری از حوادث ناگوار بسیار مهم است که شبه حوادث پایش شوند. حوادث عمده سریعا به مرکز تماس رویداد گزارش شوند و بررسی حادثه هم باید به‌سرعت صورت پذیرد.

اهمیت نظارت سلامت نکته‌ای است که کتاب در مبحث سلامت در محیط کار به آن صحه می‌گذارد، چرا که نظارت سلامت می‌تواند از بیماری‌های شغلی جلوگیری کند. در ادامه بحث دلایل متداول بیماری‌های مرتبط با کار و ناشی از کار شامل مواد خطرناک، صدا، ارتعاش، جابجایی دستی بار و استرس ارزیابی می‌شود.

در فرازی مهم از جلد اول «راهنمای کاربردی مدیریت ایمنی، سلامت و محیط زیست» به ضرورت ارتقای فرهنگ مثبت ایمنی پرداخته شده است‌. زیرا امروزه سلامت و ایمنی شغلی تنها وابسته به تکنولوژی از دیدگاه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نیست بلکه مهم‌ترین اصل در پیشرفت یکپارچه اصول ایمنی و بازتاب آن در محیط کار توجه به جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی یعنی دیدگاه زیست‌افزاری است. ایمنی، سلامت و محیط زیست چهار عنصر دارد یعنی افراد، تجهیزات، مواد و محیط. مسئولیت ایمنی حفاظت از کلیه این چهار عنصر است و از مهمترین قسمت‌های سیستم ایمنی عنصر انسانی است که شامل کارکنان و مدیریت است. عنصر انسانی به سطح فرهنگ ایمنی بستگی دارد.  فرهنگ ایمنی محصول ارزش‌ها، نگرش‌ها، صلاحیتها و نمونه رفتارهای فردی و گروهی است که تعهد به ایمنی، سبک زندگی، کارایی مدیریت ایمنی و سلامت یک سازمان را تعیین می‌کند و برخی از شاخص‌های آن رهبری ایمنی یعنی اولویت ایمنی بر تولید، ارتباطات موثر به معنای تاکید بر دستورالعمل‌های ایمنی و اطلاع‌رسانی برای همه از طریق رسانه، انگیزش کارکنان از طریق ایجاد مسئولیت همگانی در قبال ایمنی، یادگیری مستمر برای همه کارکنان و در نهایت حد تحمل اعمال ناایمن و فرهنگ سرزنش به معنای تغییر نگرش سازمان از فرهنگ سرزنش به یک فرهنگ منصفانه، درس گرفتن سیستم از حوادث و شبه حوادث و ایجاد جو اعتماد در سازمان است.

در ادامه یکی از روش‌های مفید برای ارزیابی سطح فرهنگ ایمنی به نام نردبان فرهنگ ایمنی معرفی می‌شود. این نردبان که دارای پنج پله است، نشان می‌دهد که سازمان از نظر سطح فرهنگ ایمنی در چه مرحله‌ای است و زمان رسیدن به مرحله بعدی چه زمانی خواهد بود.

پنجمین پله بیمارگونه نام دارد که در آن کارکنان نسبت به مسائل ایمنی بی‌تفاوت هستند و تا زمانی که کسی بیمار نشود سازمان هم کاری انجام نمی‌دهد، واکنشی نام پله چهارم است که تنها هنگامی که حادثه‌ای رخ می‌دهد به ایمنی توجه می‌شود، حسابگر نام پله سوم است که سازمان دارای واحد ایمنی است و استاندارد را پیاده می‌کند اما فعالیت سازمان در جهت حفظ گواهینامه است و با اینکه بازرسی و ممیزی وجود دارد اما تا جایی که سود داشته باشد، استانداردها انجام می‌شود. دومین پله پیشگیرانه نامگذاری شده که مربوط به سازمان‌هایی است که در آن پیشگیری از حوادث انجام می‌شود، این سازمانها بستر سیستمی دارند، برای ارتقا و بهبود برنامه دارند و پایش را انجام می‌دهند و سرانجام به اولین پله می‌رسیم یعنی خلاقانه و می‌بینیم که این سازمان با رویکردی خلاقانه فراتر از سطح الزامات استاندارد عمل می‌کند و نگرش سازمان در مواجهه با بروز نقص احتمالی، رسیدن به بهبود مستمر می‌باشد و در آن سرزنش و تنبیه وجود ندارد. میان کارکنان و مدیران اعتماد متقابل وجود دارد و کارکنان مسائل را با مدیران مطرح می‌کنند.

کتاب سپس به بحث مدیریت ریسک می‌پردازد و در این زمینه به ممیزی و پایش به عنوان یک ابزار مهم تاکید دارد. چون ممیزی و پایش این اطمینان را ایجاد می‌کند که شیوه‌های سلامت و ایمنی به خوبی در محیط کار حفظ می‌شوند. همچنین در این فصل می‌خوانیم که ثبت یادداشتهای خوب و دقیق بخش مهمی از مدیریت ایمنی است و سرپرستان نقش کلیدی در نگهداری این فرآیند دارند.

نقش کلیدی سرپرستان ایمنی در ارتقای استانداردهای سلامت و ایمنی و همچنین نقش رهبری آنها در شرایط اضطراری در فصلی ازکتاب بطور کامل بحث شده است.

در فصل حفاظت محیط زیست هم به تعامل محیط طبیعی و فرهنگی انسان و لزوم رعایت رفتار مسئولانه در قبال محیط زیست در مسیر توسعه کارآفرینی سازگار با محیط زیست تاکید شده است.  برای حل مشکلات زیست محیطی نیز با لزوم عملیاتی کردن اکوسیستم صنعتی آشنا می‌شویم که ویژگی‌هایی اکوسیستم صنعتی تقلید از طبیعت برای مقابله با زباله‌ها، عمل زائدات خروجی یک صنعت به عنوان منابع ورودی صنعت دیگر، بازیافت و استفاده مجدد و ایجاد شبکه مبادله منابع ذکر شده است. در ادامه آمده است که اکولوژی صنعتی بهینه‌سازی جریان مواد و انرژی در سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی است و استراتژی‌های اکوسیستم‌های صنعتی عبارتند از بازیافت منابع، جلوگیری از آلودگی و تولید پاک، ادغام در اکوسیستم‌های طبیعی، نوآوری فناوری و بهبود مستمر محیط زیست، ارزیابی چرخه حیاتی و طراحی سبز.

درباره الگوی ایمنی هم کتاب معتقد است اگر استاندارد بین‌المللی ایزو ۱۴۰۰۱ به طور مؤثر اجرا و نگهداری شود، می‌تواند به سازمان اطمینان خاطر دهد که ریسک محیط زیست در حال مدیریت و بهبود است.

جلد اول «راهنمای کاربردی مدیریت ایمنی، سلامت و محیط زیست» تالیف دکتر قاسم ذوالفقاری عضو هیات علمی و دانشیار گروه محیط زیست دانشگاه حکیم سبزواری را انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد در ۴۵۴ صفحه رهسپار بازار کتاب کرده است.