به سوی کنترل مؤثر علف‌های هرز

جواد لگزیان/ برای چشم‌انداز بهتر دشتهای زیبای دوردست، کشتزارهای خاطره‌برانگیز دهکده و حیاط کوچک آ‌پارتمانهای امروزی چاره‌ای نیست جز گام‌هایی استوار به سوی کنترل مؤثر علف‌های هرز.

به گزارش اکو ۳۶۵، از زمان ظهور انقلاب کشاورزی، بشر برای مدیریت علف‌های هرزی که مزارع را آلوده می‌‌کنند، تلاش بسیاری کرده است. کشف علف‌کش‌های مصنوعی هزینه‌‌های کارگری در کشاورزی را کاهش داده است و سهم قابل‌توجهی‌‌ در مدیریت علف‌های هرز دارد. با این حال، ایستادگی گسترده علف‌‌های هرز در برابر علف‌‌کش‌ها نشان داده است که چگونه علف‌های هرز با وجود این فناوری می‌توانند باقی بمانند. همراه با جهانی‌شدنِ و تغییر اقلیم جهانی، علف‌‌های هرز مهاجم اکنون بسیاری از بوم‌‌نظام‌‌های مهم اقتصادی را گرفتار کرده‌‌اند و با وجودِ تلاش عالی برای کنترل موثر و مدیریت علف‌های هرز، آنها به سماجت خود ادامه می‌‌دهند.

از نگاه ماهش کی. اوپادیایا پروفسور ممتاز زیست‌‌شناسی کاربردی دانشگاه بریتیش کلمبیا، دیوید آر. کلمنتز استاد زیست‌‌شناسی دانشگاه ترینیتی وسترن و آنیل شرستا استاد علوم علف‌‌های هرز دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در کتاب «راهبردهای سماجت علف‌های هرز» بهترین راهبرد برای رویارویی با سماجت علف‌‌های هرز، درک علت اصلی چگونگی تکامل صفات علفهای هرز است تا با ایجاد شرایط مناسب، گیاهان دارای چنین ویژگی‌‌هایی به راحتی تکامل پیدا نکنند. دانش صحیح از راهبردهای سماجت علف‌های هرز در سطح جمعیت، بوته و سلول می‌تواند به‌طور بالقوه اهدافی را برای کنترل علف‌های هرز به روشی از نظر زیست‌محیطی مسئولانه شناسایی کند. این نکته می‌‌تواند به توسعه مواد شیمیایی ایمن‌‌تر و مؤثرتر برای هدف قرار‌دادن علف‌‌های هرز کمک کند که شامل مواد شیمیایی برای تخلیه مستقیم بانک بذر خاک نیز می‌‌شود.

کتاب در ۱۶ فصل سازمان یافته است: سماجت علف‌‌های هرز؛ تولید، انتشار و بانک‌‌های بذر علف‌های هرز؛ خواب بذر و سماجت علف‌‌های هرز؛ ژن‌‌های خواب بذر و صفات سازگاری مرتبط با آنها زیربنای سماجت علف‌‌های هرز مطالعه موردی رویِ برنج ‌‌هرز؛ تنظیم محیطی بانک‌‌های بذر علف‌‌های هرز و ظهور گیاهچه؛ طول عمر بذر علف‌های هرز در بانک بذر؛ تکامل و سماجت علف‌‌های هرز مقاوم به علف‌‌کش‌ها؛ شکار بذر و بانک بذر علف‌‌های هرز؛ مدل‌سازی سماجت جمعیت علف‌‌های هرز؛ تأثیر عملیات زراعی بر پایداری بانک‌ بذر علف‌‌های هرز؛ رشد غیرجنسی، بازرویشی و تکثیر رویشی علف‌‌های هرز؛ تغییر اقلیم و سماجت علف‌‌های هرز؛ اثرات میکروبی خاک بر پایداری بانک بذر علف‌‌های هرز: دانش و کاربردهای فعلی مدیریت علف‌های هرز؛ نقش بالقوه دگرآسیبی در سماجتِ علف‌‌های هرز مهاجم؛ سازگاری علف‌‌های هرز به‌عنوانِ نیروی پیش‌‌برنده سماجت علف‌‌های هرز در بوم‌‌نظام‌‌های کشاورزی؛ و راهبردهای سماجت علف‌‌های هرز: خلاصه و چشم‌انداز آینده.

در فرازی از کتاب «راهبردهای سماجت علف‌های هرز»  تاکید می‌شود: سازگاری علف‌‌های هرز شامل جنبه‌‌های مختلفی از زیست‌‌شناسی، بوم‌‌‌‌شناسی و مدیریت علف‌‌های هرز از جمله تولید و پراکنش بذر، خواب و پایداری بذر، ژنتیک، دگرآسیبی، تغییر اقلیم و اثرات انواع عوامل زیستی و غیرزیستی و اثرات متقابل بین آنها می‌‌باشد. سازگاری علف‌‌های هرز می‌‌تواند شامل تغییرات مورفولوژیکی (مانند ویژگی‌‌های گیاهی و بذری)، فنولوژیکی (برنامه دوره زندگی) و فیزیولوژیکی (مانند مقاومت در برابر علف‌‌کش‌‌ها و عوامل استرس‌‌زای محیطی) باشد. علف‌‌های هرز قادر به تقلید از شکل پیکر و بذر گیاهان زراعی به روش‌‌های مختلف هستند که این امر آنها را قادر می‌‌سازد تا در بوم‌‌نظام‌‌های کشاورزی به‌خوبی دوام بیاورند.

کتاب تصریح می‌کند: توانایی علف‌های هرز برای سازگاری احتمالاً مهم‌ترین عامل در سماجت آنها است و این توانایی باید در هنگام توسعه راهبردهای مدیریت علف‌های هرز صحیح باید کانون توجه ما باشد. کاهش تنوع گیاهان زراعی و همچنین کاهش تنوع روش‌‌های کنترل علف‌‌های هرز (به‌عنوانِ مثال اتکای بیش از حد به علف‌‌کش‌‌ها) منجر به سازگاری سریع علف‌‌های هرز شده است. در این شرایط است که افزایش تنوع گیاهان زراعی و گزینه‌‌های متنوع مدیریت علف‌‌های هرز می‌‌تواند سازگاری علف‌‌های هرز را محدود کند. ما باید اصول تکاملی را برای مدیریت علف‌‌های هرز به‌کار ببریم و همکاری‌‌های تحقیقاتی بیشتری را بین دانشمندان علف‌‌های هرز و زیست‌‌شناسی تکاملی تقویت کنیم.

در بحث تغییر اقلیم کتاب معتقد است: تغییر اقلیم به دلیل افزایش دما و غلظت دی‌اکسیدکربن جو زمین می‌تواند به‌طور مستقیم و مثبت بر رشد و نمو گیاهان تأثیر بگذارد. افزایش فراوانی وقوع و شدت خشکسالی، آتش‌سوزی، سیل و طوفان‌های مرتبط با تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند بر گیاهان تأثیر نامطلوب بگذارد، ولی همین رویدادهای شدید آب‌وهوایی می‌توانند تداوم علف‌های هرزی که پس از تخریب تکثیر می‌‌کنند یا از افزایش پراکنش ناشی از چنین رویدادهایی سود می‌برند را افزایش دهند. گرمایش ناشی از تغییر اقلیم نیز می‌‌تواند باعث تغییر شکل بارش از برف به باران شود که می‌‌تواند به نفع برخی گونه‌‌های علف‌‌های هرز باشد و به آنها کمک کند تا با سایر گونه‌‌ها رقابت کنند.

کتاب در زمینه دوام علفهای هرز در برابر علف‌‌کش‌ها از ضرورت همکاری تحقیقاتی  بین‌رشته‌ای می‌گوید: برای داشتن کشاورزی پایدار، علف‌های هرز مقاوم به علف‌‌کش‌ها باید کنترل شوند و شیوع گسترده جمعیت‌های جدید مقاوم در برابر علف‌‌کش‌‌ها باید مهار شود. و برای درک بهتر عوامل مؤثر بر افزایش، گسترش، فراوانی و شایستگی علف‌های هرز مقاوم به علف‌‌کش، همکاری‌های تحقیقاتی بین‌رشته‌ای مورد نیاز است. نظام‌‌های مدیریت علف‌های هرز با تأکید بر روش‌های متنوع کنترل علف‌های هرز و تنوع در کاشت گیاهان زراعی، کاهش ورودی بذر علف‌های هرز به بانک‌های بذر خاک و نظارت دقیق بر توسعه مقاومت به علف‌کش‌ها ضروری است.

کتاب در نهایت خاطرنشان می‌کند: درک اثرات مدیریت گذشته بر صفات پایداری می‌تواند به توسعه رویکردهایی برای پیش‌بینی واکنش علف‌های هرز به روش‌‌های مدیریت آینده کمک کند. اگرچه اجرای آزمایش‌های کوتاه‌مدت می‌توانند اطلاعاتی در مورد روند واکنش به یک تغییر را ارائه دهند، اما نمی‌توانند پاسخ بلندمدت را دقیقاً پیش‌بینی کنند. این موضوع به‌ویژه در رابطه با تغییرات محیطی که در مقیاس‌‌های زمانی طولانی رخ می‌‌دهد صادق است. با این حال، پاسخ به چنین تغییراتی را می‌‌توان به وسیله مدل‌‌هایی که تغییرات را در یک دوره طولانی‌‌تری شبیه‌‌سازی می‌‌کنند ارزیابی کرد. یک مدل متشکل از معادلاتی است که این روابط را با استفاده از برخی مؤلفه‌‌های گونه خاص پیش‌‌بینی می‌‌کند.

در این راستا کتاب رویکردهای مختلفی را برای مدل‌سازی سماجت علف‌های هرز شرح می‌دهد: حفظ بانک بذر خاک عامل مهمی در سماجت علف‌‌های هرز در بوم‌‌نظام‌‌های کشاورزی است. بذرها و گیاهچه‌ها دستخوش فرآیندهای متعددی قرار می‌گیرند (مانند حفظ زنده‌مانی، شکار، حملات میکروبی، چرخه خواب، جوانه‌زنی، رویش گیاهچه و رشد و رقابت بین گونه‌‌ای). اثرات عملیات مدیریت گیاه زراعی و محیط و نیز اثرات متقابل بین آنها می‌‌تواند بر این فرآیندها تأثیر بگذارد. این باعث می‌‌شود تا مدل‌‌سازی سماجت علف‌‌های هرز بسیار چالش‌برانگیز شود. ازآنجاکه علف‌‌های هرز بسیار پایدار هستند، مدیریت علف‌‌های هرز در یک سال می‌‌تواند یک اثر چندین ساله داشته باشد. ازآنجاکه پویایی بانک‌های بذر خاک شامل فرآیندهای بسیار متعددی است که قبلاً ذکر شد، یک رویکرد مبتنی بر فرآیند که بتواند ادغام‌کننده فرآیندهای مختلف در یک مدل پویایی علف‌های هرز چندساله باشد بسیار ضروری است. مدل‌‌سازی جمعیت علف‌‌های هرز برای مدیریت پایدار آنها حائز اهمیت است. این می‌‌تواند به پیشرفت برای درک اثرات متقابل پیچیده بین عوامل محیطی و زیستی در حال تغییر بر سماجت علف‌‌های هرز کمک کند. اگرچه مدل‌‌ها می‌‌توانند اطلاعات مفیدی درباره تأثیر تغییرات در مدیریت و محیط بر جوامع علف‌‌های هرز ارائه دهند، اما محدودیت‌‌هایی دارند و بنابراین باید به دقت ارائه و تفسیر شوند.

انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد کتاب «راهبردهای سماجت علف‌های هرز» نوشته ماهش کی. اوپادیایا، دیوید آر. کلمنتز و آنیل شرستا  با ترجمه اکبر علی‌وردی و سمیرا کرمی را در ۳۸۲ صفحه در قطع وزیری و با قیمت ۲۹۵۰۰۰ تومان رهسپار بازار کتاب کرده است.