بیایید به مسکن حاشیه ای «اعتبار» ببخشیم

*سیامک سرمدی

همواره  به حاشیه نشینی شهر های بزرگ با نگاه و دید منفی نگریسته می شود.  هر چند این نوع اقامتگاه ها فاقد کوچکترین مطالعه بنیادین و حتی بعضا ابتدایی در ساخت و ساز خود بوده اند، اما در هر حال باید پذیرفت که با همه اقدامات سلبی و ممانعت کننده ، این مجموعه ها در نهایت برای ساکنانش «محیط مسکونی» شده اند. حتی اگر بولدوزر برداریم و این محیط ها را تخریب هم کنیم ، دیر زمانی نمی گذرد که این سکونتگاه ها همچون قارچ در محلی دیگر سر بر می آورند . اگر می شد که علاج واقعه را قبل از وقوع انجام می دادیم آن هنگام دیگر شاهد این مسکن های بی در و پیکر در حاشیه شهر ها نبودیم .اما شاید بتوان واقعه را پس از وقوع نیز علاج کرد .در حقیقت فرایند «اعتبار بخشی» به مسکن های غیر رسمی می تواند به مانند علاج واقعه پس از وقوع به حساب می آید ضمن آنکه به سود ساکنان این فضاها نیز هست .

دلایل اعتبار بخشی به وضعیت سکونتگاه های غیر رسمی چیست؟

با فرض اینکه بخواهیم با نگاه مثبت به بافت های مسکونی و غیر رسمی حاشیه شهر ها بنگریم می توانیم این دلایل را برای پاسخ به پرسش بالا بیاوریم :
پایین آوردن شاخص «بی خانمانی»
باید قبول کنیم که اگر همین مسکن های حاشیه ای شهرها نبودند ، شاخص «بی خانمانی» که شاخصی مهم در تعیین درجه رفاه اجتماعی و اقتصادی یک کشور است ؛ بسیار بالاتر از وضعیت حال حاضر می شد .درست است که این مسکن ها ، کالبدی نا آراسته و ساخت و سازی غیر مجاز دارند ، اما به کاهش شاخص بی خانمانی(Homelessness) کمک می کند .

سپر محافظ شهر های بزرگ

در روند مهاجرت و هجوم به شهر اصلی یا شهر مادر، سکونتگاه های غیر رسمی و خود رشد یافته، مانند سپری محافظ ، نقش «ضربه گیر» شهرهای بزرگ را ایفا می کنند .اگر این حجم از مهاجرین وارد شهر ها می شدند ، تبعات منفی اجتماعی ، اقتصادی و کالبد ساختمانی آن بسیار بیشتر از اکنون می شد که در یک نقطه متمرکز یا «لوکالیزه» هستند .
خوابگاه شهر های بزرگ
از دهه ۴۰ هجری شمسی و همزمان با تحرک صنعتی و اقتصادی که در کشور روی داد ، کارخانجات صنعتی ملزم شدند برابر قانون، برای کارکنان خود واحد های مسکونی بسازند .این الزام باعث شد که بهره برداری از یک واحد صنعتی یا کارخانه ، منوط و مشروط شود به احداث کامل واحد های مسکونی برای کارکنان . شهر صنعتی البرز ، مجموعه مسکونی الوند ، پیکانشهر ، و شهر صنعتی کاوه که قبلا شهر صنعتی ساوه نام داشت با چنین نگرشی شکل گرفتند .این محیط های مسکونی با قوانین وضع شده و با هزینه از سوی دولت ساخته شدند اما در سکونتگاه های غیر رسمی حاشیه شهر ها ، بدون این هزینه کرد ، خوابگاه شاغلان در شهرها تامین شده است . یعنی چه بخواهیم و چه نخواهیم این مسکن ها به کمک شهر و دولت آمده اند .

هویت دار بودن سکونتگاه های غیر رسمی

یکی از نکات مهم در بحث طراحی و برنامه ریزی محیط های شهری و مسکونی ، هویتمند بودن این بافت هاست . واضح است که با بخشنامه و آیین نامه نمی توان به یک بافت مسکونی هویت بخشید یا از آن هویت را باز ستاند . هویت در طول زمان و در طی فرآیندی ۲۰ تا ۳۰ ساله و بر پایه تعاملات اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی شکل می گیرد .نکته اینجاست که این فرآیند شکل گیری هویت در مورد فضاهای مسکن غیر رسمی حاشیه شهر ها خود به خود ایجاد شده است .

خود اتکایی نسبی و اشتغال

درست مانند هویت بخشی ، نمی توان تعاملات اجتماعی از نوع خود اتکایی و اشتغال را به زور به یک بدنه اجتماعی متمرکز در محیطی مسکونی تزریق کرد . این محیط ها ی غیر رسمی ، خود به نوعی نیاز هایشان را تامین می کنند و فقط خوابگاه صرف نیستند بلکه بافتی نسبتا خود اتکا نیز هستند . در همین راستا، بحث اشتغال البته آن هم به طور نسبی در این محیط ها به سطحی قابل تعریف و گاه پایدار نیز رسیده است .

خلاصه آنکه ، وجوه منفی که این نوع سکونتگاه ها با خود حمل میکنند، نسبت به مشکلات بافت های فرسوده درون شهر ها ، راه حلی نسبتا ساده تر و قابل رفع شدن دارند. مثلا در این نوع محیط های سکونتی ، غول بی شاخ و دمی به نام «تراکم فروشی» آنچنان که در شهرها و حتی بافت های فرسوده آن وجود دارند ، دیده نمی شود . هر چند در بافت های فرسوده نام تراکم فروشی به «تراکم تشویقی» تغییر نام پیدا کرده با این حال سالهاست که شاهدیم در هزاران هکتار بافت فرسوده شهرها ، آنچنان فعل و انفعال چشمگیری در خصوص تغییر وضعیت مسکن در بافت فرسوده دیده نمی شود که دلیل اصلی آن فقدان عوامل اصلی شکل دهنده سکونت است .هرچند زمانی این عوامل وجود داشته اند اما اینک از بین رفته اند .در حالی که این عوامل کمابیش و نه به طور کامل در سکونتگاه های غیر رسمی وجود دارد . بافت های مسکونی حاشیه ای و غیر رسمی نیازمند دیده شدن مسائل و نیازهایشان و اعتبار بخشیدن به آنها هستند .می توان به این بافت ها به شکل یک فرصت نگریست تا تهدید .

*کارشناس فرهنگی