پوست‌اندازی سینمای ۱۲۳ ساله

*محمدرضا شریف پور/ منتقد سینما

یکصد و بیست و سه سال از ورود سینما به ایران می‌گذرد. در سال ۱۳۷۹ در چهارمین جشن بزرگ سینمای ایران و همزمان با بزرگداشت صدمین سال ورود سینما به ایران بود که ۲۱ شهریور ماه به عنوان «روز ملی سینما» شناخته شد و هر سال جشن خانه سینما در این روز برگزار می شود و ۲۱ شهریور ماه به عنوان روزی نمادین وارد تقویم شد.

ورود سینما به ایران

کشور ما جزو نخستین کشورهایی بود که سینما به آن وارد شد. بانى ورود نخستین دوربین فیلم‌بردارى و نمایش فیلم به ایران، در سال ۱۲۷۹ شمسی برابر با ۱۹۰۰ میلادی مظفرالدین‌شاه بود و نخستین فیلم‌بردار ایرانى هم ابراهیم ‌خان عکاس‌باشى محسوب مى‌شود. سینما ۵ سال بعد از وارد ایران شد که برادران لومیر، در دسامبر ۱۸۹۵ دستگاهى را به راه انداختند که سینماتوگراف نام داشت. این دستگاه پیچیده عکس‌هاى متحرک را نشان مى‌داد. لومیر با چرخاندن دستک آن عکس‌هاى متحرک را روى پرده‌اى سفید به نمایش مى‌گذاشتند. آنها پس از استقبال پاریسى‌ها از سینماتوگراف، نمایندگانى به کشورهاى مختلف فرستادند تا مردم آن کشورها را با این دستگاه آشنا کنند. اما ایران دوره قاجار یکى از این کشورها نبود.

با این حال شانس با ایرانی‌ها یار بود. مظفر‌الدین‌شاه در فروردین سال ۱۲۷۹ از تهران به مقصد اروپا حرکت کرد. در این سفر بود که با سینما آشنا شد. در سفرنامه مظفرالدین‌شاه آمده است که او روز یکشنبه هفدهم تیر ۱۲۷۹ به اتفاق میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشى به تماشاى دستگاه سینموفتوگراف و لانترن ماژیک رفته است.

در هفته بعد، مظفرالدین‌شاه که از این دستگاه خوشش آمده بود، مجدداً به سینما رفت. حدود یک ماه پس از اولین دیدار مظفرالدین‌شاه با سینما، در روز سه‌شنبه ۲۳ مرداد ۱۲۷۹ در شهر اوستاند در ساحل دریا در بلژیک، جشن روز عید گل برگزار شد و میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشى مشغول عکس سینموفتوگراف‌اندازى از شاه شد. به این ترتیب بانى ورود نخستین دوربین فیلم‌بردارى و نمایش فیلم، مظفرالدین‌شاه است و نخستین فیلم‌بردار ایرانى نیز ابراهیم ‌خان عکاس‌باشى محسوب مى‌شود. مظفرالدین شاه اگرچه عمری ولیعهد ماند تا دوره طولانی پدرش ناصرالدین به پایان برسد، ولی در طول دوران پادشاهی خود اتفاقات مهمی را رقم زد. ورود سینما به ایران و امضای فرمان مشروطه دو نمونه از بارزترین این تغییرات هستند. او نخستین پادشاهی است که فیلم از او وجود دارد و کاربران می‌توانند ویدئوهایی که از او موجود است را تماشا کنند.

سینمای صامت

بعدتر، اوانس اوگانیانس، مهاجرى ارمنى-روس بود که پس از اتمام تحصیلاتش در رشته سینما به ایران آمد. اوگانیانس فکر تأسیس مدرسه سینمایى و سپس تولید فیلم را به مرحله عمل در آورد. او اولین کارگردان سینمای ایران و همچنین بانی اولین مدرسه بازیگری در ایران است. پس از درج اعلان براى نخستین دوره مدرسه، نتیجه‌اى حاصل نشد و با اعلان‌هاى بعدی، افتتاح مدرسه هنرپیشگى در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۰۹ روى داد و ۳۰۰ نفر نام‌نویسى کردند. اما این دوره را فقط ۱۲ نفر به‌پایان رساندند. سرانجام دوره دوم نیز پس از چاپ اعلان در جراید برگزار شد؛ در دوره دوم دروس مختلفى شامل فیلم‌برداری، بازیگری، ورزش، موسیقی، رقص، ژیمناستیک، تاریخ لباس و … تدریس مى‌شد. اوگانیانس نتوانست دوره سوم را برگزار کند. در سال ۱۳۱۷ به هند رفت تا کار سپنتا را ادامه دهد ولى درگیر مسائل سیاسى شد. پس از جنگ جهانى دوم به ایران بازگشت و نام خود را پس از گرویدن به اسلام رضا مژده نامید. بعد از آن نیز چند بار تلاش کرد تا با سینما ارتباط برقرار کند ولى توفیقى نیافت.

سینمای ناطق

تا آن زمان سینما صامت بود. اما عبدالحسین سپنتا موفق شد اولین فیلم ناطق ایرانی را با عنوان «دختر لر» بسازد. عبدالحسین سپنتا متولد ۱۲۸۶ تهران بود. وى در مدرسه سن‌لوئى و مدرسه زرتشتیان تهران و نیز در اصفهان و کالج امریکایى تحصیل کرد و علاقه زیادى به تاریخ و ادبیات ایران باستان داشت. سپنتا سفرهایى به هند داشت و آثارى را منتشر نمود. آشنایى وى با سینما به‌طور تصادفى و از طریق اردشیر ایرانى صورت گرفت. پس از مطالعه در این زمینه بصورت تئوری، سناریو با نظر فنى اردشیر ایرانى نوشته شد. مشکل اساسى این دو در تهیه فیلم، انتخاب بازیگران بود که مى‌بایست با زبان فارسى آشنایى مى‌داشتند. پس از جستجوى بسیار، سرانجام همسر یکى از کارمندان استودیو بنام روح‌انگیر جهت ایفاى نقش دختر لُر برگزیده شد. نقش‌هاى بعدى را هادى شیرازى و سهراب پورى ایفا مى‌کردند و نقش‌هاى فرعى را خود سپنتا با تغییر صدا و لحن صحبت مى‌کرد. سرانجام پس از هفت ماه کار مداوم، نخستین فیلم ایرانى ناطق موجودیت یافت. از این فیلم بعدها بنام جعفر و گلنار یاد مى‌شد. فیلم دختر لُر در مهر ۱۳۱۲ آماده نمایش شد و در ۳۰ آبان ۱۳۱۲ نمایش فیلم در سینما مایاک در خیابان لاله‌زار آغاز شد و با استقبال بى‌سابقه‌اى روبرو شد و پس از ۳۷ روز نمایش، موفقیت بى‌نظیرى کسب کرد. سپس از دى ماه به مدت ۱۲۰ روز در سینما سپه اکران شد و حتى سال بعد یک ماه در سینما مایاک و ۵۰ روز در سینما سپه نمایش مجدد یافت. و نمایش سومى نیز در سینما سپه داشت. توفیق دختر لُر فیلم‌هاى صامت را از رونق انداخت.

سینمای پیش از انقلاب

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی فیلم‌های زیادی ساخته شد، اما جریان گیشه در تصاحب فیلمفارسی بود. فیلمفارسی اصطلاحی است که نخستین بار توسط هوشنگ کاووسی در مجله فردوسی برای سینمای عامه‌پسند ایران به کار برده شد. این اصطلاح به معنای محصولی سینمایی است که مولفه‌هایی همچون داستان‌پردازی عجولانه، قهرمان‌سازی، رقص و آواز کاباره‌ای بدون ارتباط به داستان، نبود روابط علت و معلولی، عشق‌های غیرواقعی، حادثه‌پردازی و غیره دارد. این فیلم‌ها عموماً با گرده‌برداری از سینمای هالیوود و بالیوود و در فضایی ایرانیزه ساخته می‌شدند. با این وجود، در سینمای پیش از انقلاب نمونه‌های ارزنده‌ای از آثار سینمایی هم به چشم می‌خورد. مثل آثاری از علی حاتمی، مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، عباس کیارستمی، بهرام بیضایی، سهراب شهید ثالث، ابراهیم گلستان، بهمن فرمان آرا، ناصر تقوایی، امیر نادری و سیروس الوند.

سینمای پس از انقلاب

با پیروزى انقلاب، در ابتدا این تصور مطرح شد که حاکمیت دینى با سینما سر سازگارى ندارد و سینما از حیات فرهنگى این سرزمین حذف خواهد شد؛ اما با سخنان معروف امام خمینی که «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم» این شائبه‌ها برطرف گردید.

در طی این سال‌ها سینمای ایران فراز و فرودهای بسیاری به خود دیده است. اما امروز سینمای ایران یکی از درخشان‌ترین جایگاه‌ها را در سینمای جهان داراست. بسیاری از آثار، کارگردانان و بازیگران ایرانی در فستیوال‌های بین‌المللی مانند اسکار، برلیناله، ونیز، کن و مونت کارلو درخشیده‌اند. همچنین در طی این سال‌ها درخشش سینمای ایران تنها محدود به چند نفر نبوده و نسل‌های مختلف توانسته‌اند آثارشان را در رویدادهای بزرگ سینمایی دنیا مطرح کنند؛ امری که نشان می‌دهد سینمای ایران در زمینه تربیت نیروهای تازه نفس نیز موفق عمل کرده است.