ایران به روایت مشهد
۱۰ مکان تاریخی و تفریحی که در شهر بهشت باید دید
*علی رزاقی بهار
مشهد شهری هزار رنگ و هزار چهره علاوه بر بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج (ع) که همه نور و عشق است و سالیانه میلیون‌ها زائر را از سراسر ایران و خاورمیانه به آنجا می‌آورد تا دل هایشان را به ضریح او قفل بزنند. مشهد شهر فرهنگ، هنر و زیبایی‌های فروانی است که گنبد طلایی حضرت رضا (ع) هم‌چون نگینی در میان آن می‌درخشد. در واقع مشهد همه آنچه در ایران است را به شکلی در خود جای داده است. از خانه‌های تاریخی و زیبا نظیر خانه داروغه و ملک، آرامگاه شاعران و شاهان، پارک‌ها، باغ ها و بوستان‌های زیبا، مناطق ییلاقی کم نظیر، خیابان های تاریخی و مدرن، بازارها و مال‌های قدیمی و امروزی و موزه‌های شگف انگیز تا فروشگاه‌های چند هزارمتری و برج‌های تجاری و اداری. در این گزارش اما تنها ۱۰ مکان تاریخی و تفریحی مشهد را معرفی می‌کنیم که شاید کم تر آن را دیده باشید در حالیکه از جنبه‌های تاریخی، تفریحی و زیباشناسی بسیار ارزشمند است.
۱- آرامگاه فردوسی
مقبره پر‌ابهت و سنگی ابوالقاسم فردوسی در شهر طوس یا منطقه ۱۲ شهر مشهد با معماری بی‌نظیری همان بیت معروف را تکرار میکند که «توانا بود هر که دانا بود زدانش دل پیر برنا بود». بنای اصلی مقبره فردوسی در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۱۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. روستای پاژ زادگاه فردوسی در ۲۸ کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی است. در حصار این آرامگاه دو مقبره دیگر هم است. اولی مربوط به مهدی اخوان ثالث شاعر بلند آوازه و حماسی گوی خراسانی است که در سال ۱۳۶۹ در این مکان دفن شده است. مقبره دوم مربوط به آرامگاه استاد محمدرضا شجریان سلطان آواز ایران و محبوب ایرانیان است که در مهرماه سال۱۳۹۹ در میان علاقه مندانش در نزدیکی سازه اصلی آرامگاه فردوسی دفن شده است. مساحت کنونی مجموعه آرامگاه نزدیک به شش هکتار و دربردارنده باغ آرامگاه با درختان سر برافراشته، استخر مقابل آرامگاه، بنای یادبود، ساختمان‌های اداری، کتابخانه، موزه، آرامگاه مهدی اخوان ثالث و محمدرضا شحریان است. ورودی مجموعه ازسوی جنوب است و از دو سوی استخرِ روبه‌روی در ورودی، به آرامگاه می‌رسد. تندیسی از فردوسی اثر ابوالحسن صدیقی جلوی استخر گذارده شده‌است که مکان مناسبی برای عکاسی است. سی فواره در سه دسته ده‌گانه و آراسته با گلبرگ‌هایی از نیلوفر به نشانه سی سال رنج سرایش شاهنامه درون استخر جای دارد.که منظره ای بسیار زیبایی دارد. موزه طوس یا موزه فردوسی در سمت شمال غربی آرامگاه است. بنای آن اثر هوشنگ سیحون است که در سال ۱۳۴۷ ساخته شد. طراحی و اجرای ساختمان آن در یک طبقه و با الهام از برخی عناصر معماری ایرانی انجام گرفته‌است. در اطراف بنای یادبود نمادها و المان هایی از فردوسی، اخوان ثالث و محمدرضا شجریان به چشم می خورد و طرفداران زیادی دارد. ساختار آرامگاه چهارگوشه است و مساحت آن ۱۰۴۳ مترمربع است. ساختمان از هر سو دارای پلکان است. ساختمان بنا به‌شکل مکعبی ساده با بلندی ۱۸ متر بر سکویی جای دارد. این مکعب از هفت مکعب کوچک‌تر و برهم نهاده ساخته شده‌است. که بنایی بی نظیر و زیبا هم چون بنای مقبره حافظ، سعدی و خیام است.
۲- گنبد هارونیه
بقعه یا گنبد هارونیه مربوط به سده ۸ ه.ق و کهن‌ترین بنای به جا مانده از شهر توس است و در مشهد، بخش مرکزی، دهستان طوس قرار دارد. هارونیه در زمره آثار ثبت‌شده توسط سازمان میراث فرهنگی ایران بوده و در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. هارونیه بنایی افسانه‌ای است که کاربری اصلی آن هنوز شناخته نشده و همین موضوع بازدید از آن را جذاب تر می کند و آن را به یکی از پرطرفدارترین جاذبه های مشهد تبدیل کرده است. هارونیه در میان مردم مشهد و اهالی طوس با نام های بقعه هارونیه، گنبد هارونیه و بقعه هارون نیز شناخته می‌شود. یکی از این افسانه ها این گونه است که گفته می شود، هارون الرشید از این بقعه برای زندانی کردن مجرمان استفاده می‌کرده است، اما در برخی موارد دیگر گفته شده است که در دوره‌ی پیش از اسلام این بنا آتشکده بوده است. حتی در کتب دیگری آمده است که این بنا محل شکنجه ی امام موسی کاظم (ع) و تعدادی از پیروان وی بوده است. علاوه بر این‌ها، برخی متون قدیمی هم از این بنا به عنوان نقاره‌خانه و مامونیه نام برده‌اند.
این مکان تاریخی در حدود ۶۰۰ متری از آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته و منحصراً خانقاه یا مقبره‌ای است که در سده هشتم هجری بر روی بناهای کهن شهر تابران بنیاد گردیده‌است. در کنار این بنا سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می‌شود که برخی آنرا محل دفن او می‌دانند. بر اثر حفاری‌های جدید که صورت گرفته، برخی محل دیگری را، در فاصله کمی با گنبد هارون، محل دفن غزالی می‌دانند.
با توجه به شکل معماری، نوع آجرها و سبک چینش آن ها اصل بنا را مربوط به دوره ایلخانی و سبک معماری آذری می‌دانند که بخش‌هایی از آن در دوره تیموری اضافه شده‌است. هارونیه تشابهی نیز به سبک معماری رازی دارد و بر این اصل آن را مربوط به قرن ششم هجری می‌دانند. در عین حال طی حفاری‌های سال ۱۳۵۴ آثاری بدست آمده که حاکی از سابقه خیلی پیش از قرن ششم دارد. در لایه‌های زیرین سفال‌های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی و همچنین دیوار بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج یافت شده که یادآور پی بنای آتشکده‌های ساسانی است مرمت و آماده بازدید علاقه‌مندان است.
۳- کوهسنگی
پارک کوهسنگی در درون شهر مشهد و دومین مجموعه تفریحی، علمی این شهر است. کوهسنگی شامل دو قله از قله‌های رشته‌کوه بینالود می‌باشد که با پلکانی می توان تا بالای آن رفت و و مقبره شهدای گم نام را زیارت و چهره مدرن شده مشهد را از بالا دید. این پارک که مجموعه‌‌ای تلفیقی از آب (استخری بزرگ و زیبا)، ساختمان اصلی (رستوران)، سنگ، درختانی با قدمت صدها سال و نور است که مورد استقبال و توجه زائران و گردشگران بسیاری قرار دارد و یکی از زیباترین پارک‌های ساخته‌شده در ایران است. کوهسنگی از راه خیابانی وسیع و عریض و مشجر، موسوم به خیابان کوهسنگی، که تا ایستگاه راه‌آهن مشهد ادامه می‌یابد اگرچه اسم این خیابان ها متفاوت است به بدنه اصلی شهر مشهد متصل شده‌است.
ساختمان موزه بزرگ خراسان، با الگوبرداری از معماری کاخ کلات نادر در چند ۱۳۰ کیلومتری مشهد، جلوه زیبایی به این مجموعه داده است. از آنجا که مشهد، پایتخت نادرشاه بود، مصالح آرامگاه او نیز از سنگ‌های سخت گرانیت کوهسنگی انتخاب شد.
۴- پارک ملت
بوستان ملت مشهد، قدیمی‌ترین بوستان این شهر در سال ۱۳۴۳ در مکانی که آن زمان خارج شهر بود احداث گردید اما به دلیل به توسعه شهری، این بوستان اکنون در غرب شهر مشهد قرارگرفته‌است. این پارک زیبا و دوست داشتنی در آن زمان توسط دو مهندس طراح انگلیسی به سبک بوستان‌های انگلستان طراحی گردید ولی ساخت آن نهایتاً چندین سال بعد توسط مهندسین ایرانی به اتمام رسید.
مساحت این بوستان ۷۲ هکتار است و بیش از دوبرابر پارک لاله تهران و شامل بیش از ۳۵ هزار اصله درخت به قدمت چند ده ساله‌است. این بوستان از بزرگترین، قدیمی‌ترین و در عین حال دیدنی‌ترین بوستان های ایران به شمار می‌رود.
در ضلع شرقی این بوستان دریاچه قرار گرفته‌است. در مرکز بوستان ساختمان فرهنگی هنری امام رضا (ع) قرار دارد که شامل: سالن اصلی تئاتر، کتابخانه، کلاس‌های فرهنگی هنری، مسجد و… می‌باشد. در داخل بوستان ملت همچنین قدیمی ترین شهربازی مشهد است. چرخ و فلک (فانفار) این شهر بازی با قطر ۸۰ متر یکی از بزرگترین چرخ و فلک خاورمیانه و هجدهمین چرخ و فلک مرتفع در دنیا می‌باشد. این چرخ و فلک ۲۵۰ تنی در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید و قادر است در هر دور خود ۴۵۰ نفر را تا ۸۰ متر بالا ببرد. این چرخ فلک را بخش خصوصی، طی دو سال نصب و راه اندازی شده است و این مجموعه اولین دارنده استاندارد تجهیزات شهربازی در کشور است که از سال ۱۳۹۰ به عضویت اتحادیه جهانی IAAPA درآمده است. در ضلع غربی بوستان (زمین‌های ورزشی بوستان قرار گرفته‌است. این زمین‌ها شامل: بزرگترین استخر روباز مشهد به مساحت ۱۲۵۰ مترمربع (طول ۵۰ متر و عرض ۲۵ متر و با عمق ۱ تا ۳ متر با استاندارد استخرهای مسابقات) با گنجایش ۳۵۰ نفر، زمین چمن فوتبال و جایگاه تماشاچیان ، والیبال، بسکتبال، تنیس، پیست اسکیت و… می‌باشد. به علاوه دور تا دور بوستان، مسیر مخصوص دویدن و ورزش قرار داد که مورد علاقه بسیاری از مردم مشهد است. بوستان ملت در مشهد به پارک معروف است و عنوان پارک به تنهایی به این بوستان تعلق دارد.
۵- باغ موزه نادری
آرامگاه کنونی نادرشاه افشار واقع در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (نادری سابق)که پس از آرامگاه امام رضا (ع)، مهم‌ترین مکان گردشگری و تاریخی داخل شهر مشهد و در نزدیکی حرم تلقی می‌شود. این بنا در باغی زیبا به مساحت ۱۴۴۰۰ متر مربع ساخته شده‌است. آرامگاه شامل سکویی دوازده پله‌ای، محل گور، پوششی خیمه مانند بر روی قبر، سکویی مرتفع در مجاور قبر با مجسمه ای کم نظیر نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پی او، یک غرفه فروش کتاب و دو تالار برای موزه‌است.
مجسمه نادر شاه سوار بر اسب به همراه تنی چند از سربازانش بر فراز یک حجم سنگی مرتفع توسط مجسمه ساز هنرمند و شناخته شده ابوالحسن صدیقی ساخته شده‌است. مصالح آرامگاه غالباً از سنگ‌های خشن و سخت گرانیت کوهسنگی مشهد است. بعضی از قطعات سنگ بسیار بزرگ انتخاب شده تا تداعی‌کننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد. پوشش آرامگاه کاملاً به مانند چادر عشایری است، که نادر در آن زاده و هم کشته شده‌است. پوشش دیوارهای داخلی آرامگاه نیز از سنگ‌های مرمر اُخرایی رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را بهتر تصویر کند. همچنین در گوشه شمالی آرامگاه نادر، آرامگاه محمد تقی خان پسیان سردار شجاع خراسانی قرار دارد. هم چنین موزه نادری در قسمت اصلی بنای یادبود آرامگاه افشار در ۲ تالار به معرفی آثار تاریخی این دوره از جمله اسلحه می پردازد.
۶- موزه‌های آستان قدس
مجموعه موزه مرکزی آستان قدس واقع در حرم دارای ده ها گنجینه بی نظیر و شگفت‌انگیز است. گنجینه‌هایی نظیر: حرم رضوی (آثار تاریخی حرم رضوی)، تمبر و اسکناس، نجوم و ساعت، سلاح های سرد و گرم، ظروف، سکه، هنر نقاشی، صدف و حلزون‌های دریایی، هنرهای تجسمی، مدال، آثار اهدایی رهبر معظم انقلاب، استاد محمود فرشچیان، موزه فرش، قرآن و نفایس، تالار مرقعات و ابزار کتابت و موزه مردم‌شناسی است. نسخه آزمایشی امکان بازدید مجازی از این موزه در سایت www.digimuseum.razavi.ir فراهم شده است. امکانی که در این شرایط کرونا بسیار ارزشمند است. در معرفی مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی آمده است: آنچه موزه آستان قدس رضوی را منحصربه‌فرد میکند، عشق و معنویتی است که در فضای آن موج می‌زند؛ این بار معنوی شاید از این بابت باشد که همه آن آثاری که به این موزه اهدا شده از اعتقادات قلبی به صاحب این مکان یعنی امام رضا علیهالسلام سرچشمه گرفته است.
سنگ بنای موزه آستان قدس رضوی در سال ۱۳۱۶ ش و در محل کنونی قبر شیخ بهایی گذاشته شد، از سال ۱۳۱۸شمسی اشیای نفیسی از جمله ظروف، منسوجات، کتیبههای طلا، درهای چوبی، سنگاب خوارزمشاهی و … جهت نمایش انتخاب گردید. اما اولین ساختمان موزه در قطعه زمینی به مساحت ۵۷۰۰ مترمربع در ۲۲ آذر ۱۳۲۴ افتتاح شد. با تشکیل سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در سال ۱۳۷۹، موزه نیز زیرمجموعه این سازمان قرار گرفت و در سال ۱۳۸۲ به عنوان معاونت سازمان در امور موزه‌ها به فعالیت خود ادامه داد.
۷- باغ گیاهشناسی
یکی از زیباترین، دیدنی ترین و شگفت انگیزترین مکان های دیدنی مشهد، باغ گیاه شناسی می باشد که روزانه علاقه مندان زیادی را به خود جذب از سراسر ایران به خود جذب می کند. یکی از قسمت های ویژه ی این باغ زمینی به وسعت تقریبی ۱.۵ هکتار است که نمونه های بی شماری از گیاهان دارویی را در خود جای داده است. باغ گیاهشناسی مشهد دارای مساحت تقریبی ۲۵ هکتار و در غالب ۱۱ کلکسیون از ترکیب هنر معماری، معماری منظر و علم گیاهشناسی شکل گرفته است که در تاریخ ۲۲ خردادماه سال ۱۳۹۲با حمایت شهرداری مشهد و توسط بخش خصوصی افتتاح شد. مدت زمان احداث مجموعه تقریبا ۱۸ ماه و مبلغ اجرایی و فضای سبز معادل ۱۵ میلیارد تومان هزینه داشت. مجموعه دارای ۴۴/۷۷۶ متر مربع چمن، ۱۴۹۵۰ اصله درخت و درختچه، ۱۲۳۰۰ متر مربع پرچین، ۲۵۲۵۲ متر مربع گل دائم، ۹۵۰۰ متر مربع گل فصل، ۶۸۲۰۰ متر مربع معبر است.
از دیگر بخش های بسیار زیبا این باغ میوه نیز شبیه‌سازی شده از کوچه‌باغ‌های قدیمی ایران است. که در آن ۱۴۰ رقم درخت میوه و ۳۰ گونه درخت غیرمثمر مانند نارون کاشته شده است. در باغ گیاهشناسی مشهد در فضایی به مساحت یک هکتار با طراحی منظر مناسب مکانی دائمی به گل های داوودی اختصاص داده شده است که تاکنون ۷۰۰ نمونه ژنتیکی از گل داوودی از سراسر ایران جمع‌آوری شده که بیانگر پتانسیل ژنتیکی بالای این گیاه در کشور است. این جشنواره هر ساله در پائیز برگزار می‌شود.
۸- پارک طبیعی هفت حوض
پارک هفت حوض مشهد یکی از جاذبه های طبیعی مشهد که در دو سال گذشته توجه ویژه‌ای به آن شده است. پارک طبیعی هفت حوض که بدون دخالت انسان ها از هفت حوض تشکیل شده است در ۷ کیلومتری از جنوب شرقی مشهد واقع شده است که کوه‌های خلج آن را احاطه کرده اند. مساحت پارک هفت حوض مشهد حدود ۵۷۰ هکتار است که از فضایی بی نظیر و زیبا به وجود آمده است. در فصل بهار با شکوفه زدن گل های شقایق زیبایی منطقه هفت حوض دو برابر می شود. منطقه هفت حوض ناشی از وجود هفت حوضچه طبیعی است. از عمر هزاران ساله این برکه‌ها این‌طور به نظر می‌رسد که ریزش مدام و جریان طولانی مدت آب از بالا به سمت پایین و از یک حوضچه به حوضچه دیگر، با توجه به نوع و جنس سنگ، باعث صیقل خوردن آنها و به‌وجود آمدن چنین مناظر وصف نشدنی شده‌است. برخی از این حوضچه‌ها به اندازه یک استخر هستند و در پی یکدیگر به طول ۱۶۹۰ متر کشیده شده‌اند.
همچنین اشکال زیبایی در این سنگ‌ها هست که بر اثر فرسایش حاصل از باران‌های اسیدی به وجود آمده‌اند. این شکل‌های خاص به وجود آمده در این ناحیه، به دولین معروف هستند. این ناحیه دارای پیست سنگ‌نوردی است. همچنین پروژه‌هایی چون پارک سافاری ایران، در محیطی جنگلی در دست احداث است.
۹- منطقه گردشگری طرقبه و شاندیز
در نزدیکی مشهد دو شهر ییلاقی به نام های طرقبه و شاندیز وجود دارد که علاوه بر زیبای طبیعی شامل رودخانه، دشت های زیبا، درختان سر به آسمان کشیده، کوچه و پس کوچه‌های روستایی و شگفت انگیز در مناطقی چون: روستاهای کنگ (ماسوله خراسان)، روستای جاغرق، دشت ارغوان، رستوران‌های معروف و به تعبیری غذاهای بهشتی دارد. اکثر رستوران‌ها به صورت تخت در دامنه کوه ها و یا در کنار رودخانه ها احداث شده است و غذاهایی چون: شیشلیک (غذای سنتی و اعیانی مشهد)، گوشت گردن، ماهیچه و دیزی سنگی (آبگوشت) را سرو می‌کنند. در کنار این بازارهای سنتی فروش صنایع دستی و سوغات مشهد شامل: نخود و کشمش، زعفران، زرشک، انواع حصیر، میوه‌های خشک و … به فروش می‌رسد. در این مناطق مجموعه‌های گردشگری بسیاری ساخته شده است. از جمله معروف‌ترین آنها می توان به مجموعه پدیده شاندیز، بام طرقبه و چالیدره اشاره کرد. فروشگاه‌های بزرگ چند هزار متری از دیگر ویژگی‌های این مناطق تفریحی و گردشگری در طرقبه و شاندیز است.
۱۰- پارک و باغ وحش وکیل آباد
مساحت پارک وکیل آباد ۷۰ هکتار می‌باشد و جزء مناطق ییلاقی و زیبای شهر مشهد به شمار می‌رود. درختان این پارک با استفاده از قنات وکیل‌آباد آبیاری می‌شوند و سرچشمه این قنات بند گلستان است. محل قرارگیری این پارک در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب مشهد می باشد. این پارک سال ها پیش توسط حاج حسین ملک از تاجران معروف مشهدی وقف شده است. پارک وکیل آباد دارای درختانی کهنسال و رودخانه ای فصلی می باشد که همین موضوع باعث زیبایی بی نظیری در این بوستان شده است. در سال ۱۳۹۲ توسط شهرداری مشهد این منطقه به شکل زیبایی بازسازی و امکانات بسیاری به آن اضافه گردید که در بازسازی آن از مصالح طبیعی استفاده شد و همچنین قناتی قدیمی و فعال که دارای سه دهانه در پارک وجود داشت بازسازی و ترمیم شد که از برداشت غیرقانونی آب از آن جلوگیری به عمل آمد. باغ وحش وکیل آباد در جوار این پارک است. این باغ وحش دارای انواع حیوانات گوشتخوار و علف خوار، آبزی، خزنده و پرندگان می باشد که می‌توان به شیر، ببر، خرس، گراز، گربه وحشی، انواع پرندگان، چهار نوع گوزن، شامپانزه است که در میان زائران و گردشگران طرفداران زیادی دارد.
