فیلم ملک سلیمان؛ هراس

واِلا ما نه همه عوامل را می شناسیم و نه حتی بر این باوریم که مثلا عوامل فیلم به یک جریان خاص وابسته اند؛ اینان معمولا کار حرفه ای خویش می کنند و با زحمت طاقت فرسا به تولیدات فرهنگی می پردازند. چنین تصوری دور است از نوشته من و افراد محترمی که چنین پنداشته اند به خطا رفته اند. اما همچنان بر این باورم که این فیلم یک ایدئولوژی سیاسیِ هراس افکن است که انسان ها را از اندیشیدن در امور سیاسی باز می دارد و آنان را به بند تقلید کورکورانه از رمالان سیاسی و حرّافان حرفه ای می کشد. می پرسید چرا؟ می گویم چون اعتماد به نفس را از آن ها می گیرد، انسان ها را به این دغدغه و اضطراب می کشاند که مبادا درگیر نیروهای مرموز و ناپیدا بشوند. از اینرو ساده ترین راه برمی گزینند یعنی سر سپردن به کسانی که آنها را به خیال خویش منزه می پندارند. سازوکار خرافات همین است.

شما خیال می کنید که نیروهایی موهوم در کارند تا کار جهان بسازند. از این رو به سراغ آنانی می روید که «ارتباط» دارند و می توانند راه میانبری برای دردها و آلام شما بیابند و در این راه به هر «رمّالی» متوسل می شوید. در سینمای سیاسی ایران از فیلم هایی چون «گاندو»، «قلاده های طلا» و مجموعه هایی چون «آرماگدون»، «راز»، «عصر» و بسیاری دیگر از این دست مستند ها و فیلم ها و برنامه های تلویزیونی، رمز و راز و ابهام و هراس است که افکنده می شود. همه سخن این است: «تخیل هنری» و «تمنای جذابیت» که طبیعت یک اثر هنریست در ورطه سوءظن و تخریب می افتد و ابزار سیاسی-کاران حرفه ای می شود و کار مردمان را می سازد. پس از آن است که دشمنی های موهوم به راه می افتد، خشونت ها افزون می شود، تصفیه ها صورت می گیرد و جفاها بر فعالان سیاسی می رود. البته می توان ادعا کرد که پیامدها ربطی به اثر هنری ما ندارد. سخنی است حق. اما گاه اثر هنری (همچون فیلم ملک سلیمان) به افراط می رود و یک ایدئولوژی خرافاتی توده ای تمام عیار می سازد و “ساحت هنر را بیش از این آلوده سیاست” می سازد. اگر آلوده سیاست نبود که مراسمی با حضور سخنرانان حرفه ای از یک نحله خاص برای بزرگداشت آن برپا نمی شد و عوامل فیلم آنگونه تجلیل نمی شدند.

فیلم «ملک سلیمان» تنها جزء کوچکی از نقدهای سه گانه بود که در روزنامه شرق منتشر شد. پیش از آن نیز در چهار نوشتار به نقد خرافات سیاسی در ایران پرداخته بودم. یعنی که موضوع فراتر از آن فیلم خاص و دامنه خرافات گسترده تر از مقوله سینماست. این فیلم در خدمت تفکری است که با سوء استفاده از حقایق دینی به افکندن سایه های تاریکی از ترس و تردید بر فضای سیاسی می پردازد؛ همچون مجموعه تلویزیونی گاندو. در چنین فضایی است که مقدس نمایان در پی بهره برداری از چنین آموزه هایی هستند و خود را محق به حکومت بر دیگران می پندارند چرا که دیگران را منحرف و خود را در صراط مستقیم می پندارند. معمولا عوامل چنین فیلم هایی (از جمله تهیه کنندگان) از سر صدق به چنین فضایی دل می سپارند و در حلقه سخنرانان حرفه ای که شکل و شمایل «روشنفکری-حزب الهی» دارند گرفتار می شوند. همین سخنرانان حرفه ای اند که برای فیلم ملک سلیمان بساط بزرگداشت پهن می کنند.

سخن من با شماری از برادران و خواهران صدیق و هنرمندم آن است که برخی مقدس نمای ظاهرالصلاح در پی بهره برداری از سرمایه صدق آنانند. چنین تقدس هایی (با فرض آنکه واقعی باشد) برای رستگاری اخروی است. قرار نیست که به مصرف سیاسی یک فرقه خاص برسد و آنچنانکه در پایان مقاله ام نوشته ام اسباب تخریب سرمایه های ملی بشود و جریانی از جهالت را در روابط بین الملل دامن زنند. از جمله بدآموزی هایی که این مقدسین دارند آن است که به این هنرمندان چنین می آموزند که اگر کسی اثرات سیاسی هنر شما را نقد کرد به جای پاسخگویی به نقدش او را متهم کنید که باور دینی اش ضعیف است و فهرستی از آیات کلام الله مجید را به یادش آورید. یعنی که اگر ما را نقد می کنی از آن روست که ایمان و اعتقاد تو سست است. این دقیقا همان کاریست که فیلم ملک سلیمان با افکار من و شما می کند. و من دقیقا همین معنا را در آن فیلم نقد کرده بودم. به این معنا آری فیلم ملک سلیمان زبان حال تفکری سیاسی در ایران است که اگر نگوییم حاکم، بلکه همچنان زنده و تأثیرگذار است. این، ربطی به عوامل فیلم ندارد بلکه یک تناسخ سیاسی است که نو به نو و دم به دم در تاریخ این ملت تکرار می شود و همه ما را آلوده می کند. اگر خاطر عزیزی از نقد من مکدر شده است از او حلالیت می طلبم.