تغییر نقشه تجارت منطقه‌ای ایران در بهار ۱۴۰۴
آمار گمرک از افت ۱۶ درصدی تجارت ایران با همسایگان حکایت دارد؛ البته هرچند صادرات کاهش یافته، اما رشد مبادلات با کشورهایی مانند قطر و روسیه نشانه‌ای از ظرفیت‌های تازه در تجارت منطقه‌ای است.
به گزارش اکو ۳۶۵ و به نقل از خبرگزاری مهر، بررسی آخرین آمار گمرک ایران درباره تجارت با ۱۵ کشور همسایه در فصل بهار امسال، نشان‌دهنده برخی تحولات در الگوی مبادلات تجاری منطقه‌ای است. طبق این آمار، در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴، مجموع تجارت خارجی ایران با همسایگان به ۱۳ میلیارد و ۴۲۷ میلیون دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از نظر ارزشی ۱۶ درصد و از نظر وزنی ۱۷ درصد کاهش داشته است. هرچند این افت می‌تواند نشانه‌ای از چالش‌های موجود در مسیر توسعه تجارت منطقه‌ای باشد، اما در عین حال فرصتی برای بازنگری در سیاست‌های صادراتی و شناسایی ظرفیت‌های مغفول در بازارهای پیرامونی فراهم می‌کند؛ به‌ویژه در شرایطی که توسعه تعاملات اقتصادی با همسایگان یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی و اقتصادی کشور به شمار می‌رود.
صادرات ۶.۶ میلیارد دلاری با افت ۲۲ درصدی
از فروردین تا پایان خردادماه ۱۴۰۴، ایران ۶ میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلار کالا به کشورهای همسایه صادر کرده که نشان‌دهنده کاهش ۲۲ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل است.
کاهش صادرات به دو شریک کلیدی یعنی عراق و امارات متحده عربی از دلایل اصلی این افت به شمار می‌رود.
پنج مقصد نخست صادراتی ایران
| کشور | صادرات |
| عراق | ۱.۹۰۴ میلیارد دلار |
| امارات | ۱.۶۰۰ میلیارد دلار |
| ترکیه | ۹۴۰ میلیون دلار |
| افغانستان | بیش از ۵۱۰ میلیون دلار |
| عمان | ۴۳۷ میلیون دلار |
کاهش تقاضای بازار عراق و محدودیت‌های ترانزیتی و بانکی با امارات احتمالاً در کاهش حجم صادرات مؤثر بوده‌اند. همچنین افت صادرات به ترکیه و افغانستان نیز نشان می‌دهد که بازارهای سنتی منطقه‌ای ایران نیاز به حمایت بیشتر دارند.
واردات ۶.۷ میلیارد دلاری از همسایگان
در بخش واردات، طی فصل بهار امسال ۶ میلیارد و ۷۷۷ میلیون دلار کالا از کشورهای همسایه وارد کشور شده است؛ رقمی که نسبت به بهار سال گذشته، ۹.۶۵ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
پنج کشور نخست صادرکننده کالا به ایران
| کشور | واردات |
| امارات | بیش از ۳.۸۸۵ میلیارد دلار |
| ترکیه | بیش از ۱.۹۸۶ میلیارد دلار |
| روسیه | ۳۵۳ میلیون دلار |
| عمان | ۲۲۳ میلیون دلار |
| پاکستان | ۱۷۴ میلیون دلار |
امارات و ترکیه همچنان به‌عنوان شرکای اول و دوم وارداتی ایران باقی مانده‌اند. اما سهم سایر کشورها همچون روسیه و عمان در حال رشد است؛ امری که نشان‌دهنده تغییر تدریجی در مسیر واردات ایران است.
وضعیت تراز تجاری
بر این اساس در فصل بهار امسال، تراز تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه با اختلافی اندک منفی شد؛ به‌طوری‌که ارزش واردات از این کشورها با ۶.۷۷۷ میلیارد دلار کمی بیش از صادرات ایران به آن‌ها به ارزش ۶.۶۵۰ میلیارد دلار بود. اگرچه این روند نشان‌دهنده برتری واردات بر صادرات در این بازه زمانی است، اما حجم بالای صادرات به کشورهای منطقه، به‌ویژه در شرایط محدودیت‌های تجاری و بانکی، نشان از ظرفیت بالای بازار همسایگان برای جذب کالای ایرانی دارد.
این وضعیت می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای بازنگری و بهینه‌سازی مسیرهای صادراتی تلقی شود؛ به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند تنوع کالایی، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تسهیل روابط بانکی و استفاده از پیمان‌های دوجانبه. به نظر می‌رسد با تقویت سیاست‌های تجاری و افزایش رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی، امکان بازگشت تراز تجاری ایران به مسیر مثبت در ماه‌های آینده دور از دسترس نیست.
نقاط روشن؛ رشد تجارت با چند شریک منطقه‌ای
در این بین اگر چه مجموع تجارت با همسایگان روندی نزولی داشته، اما همانطور که اشاره شد برخی کشورها شاهد رشد در مبادلات با ایران بوده‌اند.
طبق اعلام گمرک ایران، قطر با رشد ۶۹ درصدی در صدر کشورهایی قرار دارد که روابط تجاری‌شان با ایران بهبود یافته است.
روسیه نیز با رشد ۱۹ درصدی، جایگاه خود را در سبد وارداتی ایران تقویت کرده است.
عمان با افزایش ۱۱ درصدی تجارت، نشانه‌ای از ثبات و گسترش روابط اقتصادی دوجانبه دارد.
ترکمنستان نیز با رشد ۸.۵ درصدی در حجم مبادلات، حضور پررنگ‌تری در تجارت منطقه‌ای ایران یافته است.
نشانه‌هایی از هشدار و فرصت توأمان
به گزارش مهر، کاهش صادرات به کشورهای همسایه در شرایطی رخ داده که سیاست رسمی کشور بر توسعه صادرات منطقه‌ای متمرکز بوده است. این کاهش می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی نظیر افزایش محدودیت‌های بانکی، نوسانات ارزی، ضعف در لجستیک و حمل‌ونقل و رقابت فزاینده صادرکنندگان منطقه‌ای باشد.
از سوی دیگر، رشد تجارت ایران با کشورهایی همچون قطر، روسیه، عمان و ترکمنستان، نشان‌دهنده‌ی آن است که با وجود چالش‌های اقتصادی و تحریمی، بازار منطقه‌ای هنوز برای کالاهای ایرانی زنده و دارای کشش است. افزایش ۶۹ درصدی تجارت با قطر، رشد ۱۹ درصدی با روسیه و افزایش روابط با عمان و ترکمنستان، موید آن است که هر جا زیرساخت‌های ترانزیتی تقویت شده و مسیرهای بانکی و تعرفه‌ای تسهیل شده‌اند، تجارت نیز رونق گرفته است.
این روند نویدبخش آن است که اگر سیاست‌های هدفمند صادراتی به‌درستی طراحی و اجرا شوند -از جمله افزایش کیفیت بسته‌بندی، ثبات در قیمت‌گذاری، توسعه حمل‌ونقل ریلی و دریایی، تقویت پیمان‌های پولی دوجانبه و حمایت از تجار بخش خصوصی- ایران می‌تواند جایگاه خود را در بازارهای پیرامونی نه‌تنها حفظ، بلکه گسترش دهد.
به‌ویژه در مسیرهای راهبردی همچون اوراسیا، خلیج فارس و آسیای میانه، ظرفیت‌های کم‌رقیب و پایداری برای صادرات غیرنفتی ایران وجود دارد. بازارهایی که نه‌تنها نیازمند کالاهای اساسی، مصالح ساختمانی، محصولات کشاورزی و صنعتی هستند، بلکه از لحاظ نزدیکی جغرافیایی، اشتراکات فرهنگی و مزیت هزینه حمل‌ونقل نیز برای ایران جذاب‌اند.
در مجموع، در حالی‌که کاهش صادرات به برخی شرکای سنتی زنگ هشدار تلقی می‌شود، اما رشد تعامل با برخی دیگر از همسایگان، این پیام را به همراه دارد که با تغییر نگاه از تجارت صرف به دیپلماسی اقتصادی فعال و منطقه‌محور، می‌توان بر چالش‌ها غلبه کرد و مسیر صادرات غیرنفتی را باثبات و پایدار ساخت.
