از قیر تا لبنیات؛ قاره‌ای با ظرفیت ۱۰‌ برابری صادرات ایران

به گزارش اکو ۳۶۵ و به نقل از خبرگزاری مهر، آفریقا پس از آسیا دومین قاره بزرگ و پرجمعیت جهان به شمار می‌رود. این قاره ۳۰ میلیون و ۳۰۰ هزار کیلومتر مربعی از حدود ۵۴ کشور تشکیل شده و نزدیک به ۱ میلیارد و ۴۵۰ میلیون نفر جمعیت در خود جای داده است.

این قاره از نظر اقتصادی می‌تواند یکی از مقاصد جذاب برای تجار ایرانی باشد. حجم کل صادرات، واردات و خدمات در این قاره به ۲۵۰۰ میلیارد دلار رسیده و روند رو به رشد در اکثر این کشورها، شرایط را برای توسعه بازار کالاها و خدمات ایرانی فراهم کرده است. اما با این وجود، تجار ایرانی جایگاه چندانی در تجارت آفریقا ندارند و نقش ایران در این بازار بزرگ، یک نقش حاشیه‌ای است.

در همین خصوص با سیدطه حسین مدنی رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند و مسعود برهمن رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا گفت و گو کردیم.

صادرات پراکنده ایران به ۴۰ کشور آفریقایی

مدنی در این خصوص گفت: طبق آمار گمرک، ما در سال ۱۴۰۲، مجموعاً ۱۰۳۰ مورد صادرات به کشورهای آفریقایی داشته‌ایم. سنگین‌ترین محموله‌های صادراتی ما، شامل ۳۵۰ هزار تن اوره به ارزش ۱۱۰ میلیون دلار به مقصد آفریقای جنوبی بوده است. محموله بعدی با وزن ۱۵۷ هزار تن و ارزش ۴۶ میلیون دلار به موزامبیک ارسال شده است. این محموله‌ها در HS Code ۳۱۰۲ و از مبدأ منطقه ویژه اقتصادی پارس صادر شده است. یک محموله ۱۵۵ هزار تنی هم شامل محصولات نیمه تمام فولادی به ارزش ۷۵ میلیون دلار از منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی (ره) به غنا صادر شده است.

مدنی ادامه داد: سبک‌ترین محموله‌های صادر شده به آفریقا در سال ۱۴۰۲ هم در HS Code ۰۹۱۰ شامل دو محموله یک کیلوگرمی زعفران از مشهد به آفریقای جنوبی و تونس هر کدام به ارزش ۵۰۰ دلار و یک داروی ۵۰ دلاری از فرودگاه امام خمینی (ره) به نیجریه بوده است.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند خاطرنشان کرد: در سال ۱۴۰۲ ایران مجموعاً به ۴۰ کشور آفریقایی صادرات داشته که حجم کل آن حدود دو میلیون تن، ارزش دلاری آن حدود ۷۰۰ میلیون دلار و ارزش ریالی آن حدود ۲۷ هزار میلیارد تومان بوده است.

بررسی صادرات ایران به سیشل، کومور، الجزایر، کنگو، نیجریه، اتیوپی و مصر

وی در ادامه به بررسی کوچک‌ترین، بزرگترین و پرجمعیت‌ترین کشورهای آفریقایی پرداخت و گفت: سیشل و کومور کوچک‌ترین، الجزایر و کنگو، پهناورترین و نیجریه، اتیوپی و مصر هم پرجمعیت‌ترین کشورهای آفریقایی هستند.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند ادامه داد: ایران در سال ۱۴۰۲ هفت مورد صادرات به وزن ۵۸ تن و ارزش حدود ۷۰ هزار دلار به کشور سیشل داشته که سنگین‌ترین محموله، ۲۰ تن مکمل‌های غذایی از منطقه ویژه اقتصادی کاوه و کم ارزش‌ترین محموله، یک مرسوله ۵۰۰ دلاری از منطقه ویژه اقتصادی ایرانیان به این کشور ارسال شده است. به کومور هم هشت مورد صادرات در مجموع با وزن حدود ۱۸ تن و ارزش حدودی ۱۵ هزار دلار داشته‌ایم که هفت مورد آن شیرینی‌جاتی بوده که از تبریز ارسال شده است. با ارزش‌ترین محموله هم چهار هزار دلار آب معدنی گازدار بوده که از بندر شهید رجایی اجازه خروج گرفته است.

صادرات ایران به الجزایر و کنگو کمتر از ۲۹ میلیون دلار بوده است

وی در ادامه گفت: الجزایر و کنگو به عنوان پهناورترین کشورهای آفریقایی مورد بررسی قرار گرفتند. در سال ۱۴۰۲ ما صرفاً چهار مورد صادرات با وزن حدود ۴۶ هزار تن و ارزش حدود ۲۲.۵ میلیون دلار به این کشور صادرات داشتیم. سه مورد از صادرات ثبت شده با HS Code ۰۸ و شامل مغز پسته و کشمش بوده است. یک مورد دیگر بیش از ۲۰ میلیون دلار شمش فولاد بوده است. به کنگو هم حدود ۱۴ مورد با ۱۴ هزار تن وزن و شش میلیون دلار ارزش، صادرات داشته‌ایم که سبک‌ترین آن یک مرسوله یک کیلوگرمی خاویار از فرودگاه امام خمینی (ره) و سنگین‌ترین محموله هم شامل ۶۰۰۰ تن قیر از بندر شهید رجایی بوده است. علاوه بر این یک محموله میله‌های فولادی به ارزش سه میلیون دلار هم از کاشان به کنگو ارسال شده است.

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند ادامه داد: کشور نیجریه با بیش از ۲۳۰ میلیون نفر جمعیت، اتیوپی با بیش از ۱۱۵ میلیون نفر جمعیت و مصر با بیش از ۱۰۲ میلیون نفر جمعیت هم به عنوان پرجمعیت‌ترین کشورهای آفریقایی مورد بررسی قرار گرفتند.

صادرات فقط ۴۸ میلیون دلاری به کشور ۲۳۰ میلیون نفری نیجریه

وی افزود: در سال ۱۴۰۲ مجموعاً ۱۲۵ هزار تن کالا به ارزش حدود ۴۸ میلیون دلار از ایران به نیجریه ارسال شده است. طی این مدت حدود ۷۰ مورد صادرات از فرودگاه امام خمینی (ره)، فرودگاه پیام، گمرک بازرگان، مشهد، ملایر، تبریز، قزوین، شیراز، کاشان، قم، یزد، بندر شهید رجایی و … به نیجریه انجام شده است. سنگین‌ترین محموله ارسالی به نیجریه، ۱۲۵ هزار تن اوره به ارزش ۴۵ میلیون دلار بوده که از منطقه ویژه پارس به این کشور ارسال شده است. کم ارزش‌ترین مرسوله‌ها هم شامل یک مورد دارو به ارزش ۵۰ دلار و یک کیت تشخیص دارو به ارزش ۲۳ دلار از فرودگاه امام خمینی (ره) و حدود هشت کیلوگرم سوسیس به ارزش ۶۰ دلار از فرودگاه شیراز بوده است.

سهم ۱.۵ میلیون دلاری ایران در بازار ۱۱۵ میلیون نفری اتیوپی!

مدنی در مورد وضعیت صادرات به اتیوپی هم گفت: در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۰ مورد صادرات با ۳۵۰۰ تن وزن و ۱.۵ میلیون دلار ارزش، به این کشور ۱۱۵ میلیون نفری ثبت شده است. سبک‌ترین بار ارسالی به اتیوپی، یک مرسوله دو کیلوگرمی واکسن ویژه حیوانات با تجویز دامپزشک به ارزش ۳۱ دلار بوده که از فرودگاه امام خمینی (ره) ارسال شده است. با ارزش‌ترین محموله هم شامل ۷۰۲ هزار دلار هیدروکسید سدیم بوده که از بندر شهید رجایی ارسال شده است. ایران هیچ محموله بالای یک میلیون دلاری به اتیوپی صادر نکرده است.

نمای صادرات ایران به آفریقا در سال ۱۴۰۲ به گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران

کل صادرات ایران به مصر ۲۰ میلیون دلار بوده است

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند خاطرنشان کرد: کل صادرات ایران به مصر ۱۰۲ میلیون نفری هم ۱۵ محموله بوده که مجموعاً ۴۵ هزار تن وزن و کمتر از ۲۰ میلیون دلار ارزش داشته است. با ارزش‌ترین بار ارسالی به این کشور، یک محموله ۴۰ هزار تنی و ۱۹ میلیون دلاری شمش فولاد بوده است. ارزش ۱۴ محموله دیگر هم مجموعاً کمتر از یک میلیون دلار بوده است.

وی در ادامه به پتانسیل آفریقا برای ارسال لبنیات ایرانی هم اشاره و تصریح کرد: درآمد فروش محصولات لبنی در آفریقا، از حدود ۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به حدود ۱۱ میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به حدود ۱۴ میلیارد دلار برسد.

وی با اشاره به آمار تفکیک شده مؤسسه تحقیقاتی Cognitive Market Research از بازار آفریقا، گفت: در آفریقای جنوبی، این رقم به ترتیب از ۳ میلیارد دلار در ابتدای دهه جاری به ۳.۸ میلیارد دلار در میانه دهه رسیده و احتمال می‌رود تا سال‌های ابتدایی دهه آینده به بیش از ۴.۵ میلیارد دلار افزایش یابد. در نیجریه نیز درآمد فروش بازار لبنیات از ۱ میلیارد دلار به ۱.۳ میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود به ۱.۷ میلیارد دلار برسد. همچنین درآمد بازار لبنیات مصر در سال ۲۰۲۱ حدود ۱.۲ میلیارد دلار بود و در سال ۲۰۲۵ به حدود ۱.۴ میلیارد دلار رسید و احتمالاً در سال ۲۰۳۳ به ۱.۶۶ میلیارد دلار برسد. در سایر نقاط قاره آفریقا، درآمد فروش محصولات لبنی از ۴.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۵.۷ میلیارد دلار در ۲۰۲۵ رسیده و انتظار می‌رود در سال ۲۰۳۳ به حدود ۷.۴ میلیارد دلار افزایش یابد.

جای خالی ایران در بازار ۱۱ میلیارد دلاری لبنیات آفریقا

رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند خاطرنشان کرد: با وجود این حجم از بازار و اعتمادی که نسبت به لبنیات با برند حلال ایران در کشورهای همسایه و آفریقایی به وجود آمده و همچنین توانمندی صنعت لبنیات کشور، ایران می‌توانست سهم بسیار بالایی در تأمین لبنیات آفریقا داشته باشد اما متأسفانه هیچ کدام از کشورهای آفریقایی در میان ۱۰ کشور اول مقاصد صادراتی لبنیات ما قرار ندارند. به طوری که طبق آمار گمرک، ایران در سال ۱۴۰۲ در بخش HS Code ۰۴ که عمده آن مربوط به لبنیات است بیش از ۵۵۷ هزار تن به ارزش حدود ۷۴۶ میلیون دلار صادرات داشته است. مقصد ۵۳ درصد ارزشی این صادرات کشور عراق بوده است. ۲۲ درصد به پاکستان و ۹ درصد آن به افغانستان صادر شده است. کشورهای امارات، آذربایجان، سوریه، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، گرجستان و ارمنستان هم در رده‌های بعدی قرار داشته‌اند.

ضرورت نگاه علمی به توسعه تجارت ایران / اطلس تجارت و بررسی کشورهای آفریقایی

مدنی خاطرنشان کرد: آمار اشاره شده از رفتار کاملاً غیرحرفه‌ای، غیراصولی و غیرعلمی در مواجهه با موضوع مهم تجارت و صادرات به ویژه در قبال قاره مهم و پرپتانسیل آفریقا حکایت دارد. برای بهبود این وضعیت و افزایش سهم ایران از بازار ۲۵۰۰ میلیارد دلاری آفریقا، لازم است که بازار کشورهای این قاره براساس هوش مصنوعی به صورت برخط، آنالیز و به طور جامع شناسایی شود. ابزار «اطلس تجارت ایران» به خوبی می‌تواند این شرایط را فراهم کند. اطلس تجارت ایران می‌تواند به جای توسعه عریض و گسترده، بر کشورهای هدف تمرکز کند. ایران در بازار قاره آفریقا با خلأهای بسیار زیادی مواجه است و ابزار اطلس تجارت ایران می‌تواند عملکرد تجار ما در بازار این کشور را متحول کند و کلید ورود به این بازار باشد.

وی در پایان گفت: در همین راستا، قرار است اواخر آذر امسال نشستی با عنوان اطلس تجارت ایران توسط اندیشکده حکمرانی هوشمند برگزار شود. این رویداد، فرصت خوبی برای جمع شدن همه ذینفعان حوزه تجارت است. این رویداد می‌تواند با طرح چالش‌ها، بررسی ظرفیت‌ها و آخرین دستاوردها و … اتفاقات خوبی را رقم بزند. در گام اول بسیار مهم است که ما در حوزه‌های صادرات، واردات و ترانزیت معطل تغییرات گسترده نمانیم و ظرفیت‌های در دسترس موجود را برای تغییرات حداقلی فعال کنیم. پس از آن در گام‌های بعدی می‌توان سیاست‌نامه‌ها و توصیه‌هایی برای تسهیلگری و اصلاحات بنیادی به حاکمیت پیشنهاد داد تا در توسعه کشور، بهبود عملکرد و ارزآوری مؤثر واقع شود.

افزایش تجارت میان ایران و آفریقا نیازمند اصلاح ذهنیت‌ها

مسعود برهمن رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا هم با بیان اینکه تاکنون ۳۳ اتاق مشترک برای تسهیل مبادلات با سایر کشورها در ایران تأسیس شده، گفت: اما برای کل قاره آفریقا یک اتاق مشترک تعریف شده است.

برهمن افزود: در سال‌های گذشته به کشورهای آفریقایی برای توسعه مبادلات و روابط تجاری توجه زیادی نشده است. همین مسأله باعث شده امروز حجم تجارت ما با کل قاره آفریقا در حد ۱.۵ میلیارد دلار باشد که ۱.۲ میلیارد دلار سهم صادرات ایران و ۳۰۰ میلیون دلار هم سهم واردات از کشورهای آفریقایی است.

وی ادامه داد: این در حالی است که قاره آفریقا به دلیل عقب‌ماندگی‌های گذشته و وجود خلأهای قبلی، امروز از سرعت رشد بسیار بالایی برای جبران کمبودها برخوردار است. امروز مبادلات تجاری و صادرات و واردات کشورهای این قاره حدود ۱۵۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. حجم خدمات و فعالیت‌های پیمانکاری هم نزدیک به هزار میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این یعنی حجم کل بازار این قاره یک میلیارد و ۴۵۰ میلیون نفری به حدود ۲۵۰۰ میلیارد دلار رسیده و شرایط برای فعالیت اقتصادی در این قاره بسیار مناسب است.

برهمن خاطرنشان کرد: اکنون ۱۹ کشور آفریقایی در ایران سفارت دارند و سفارت‌های ما هم در ۲۴ کشور این قاره فعال است. طی سال‌های گذشته ما دیپلماسی اقتصادی ضعیفی در آفریقا داشته‌ایم اما در دولت شهید رئیسی، با تشکیل یک سه ضلعی از معاونت دیپلماسی وزارت امور خارجه، سازمان توسعه تجارت و اتاق مشترک ایران و آفریقا، توجه به این قاره بیشتر جلب و مبادلات ما با این کشورها تقریباً دو برابر شد.

برهمن با اشاره به شرایط داخلی و رکودی که به دلیل شرایط اقتصادی مردم در کشور ایجاد شده است، گفت: در این شرایط بسیاری از تولیدکنندگان به فکر توسعه بازارهای صادراتی افتاده‌اند اما مشکلی که وجود دارد این است که فعالان اقتصادی ما طی سال‌های گذشته بیشتر بر واردات تمرکز داشته‌اند تا صادرات. به همین دلیل بسیاری از آنها برای توسعه بازارهای صادراتی با موانعی در بازاریابی، رعایت استانداردها، زبان و … مواجه هستند. اتاق‌های بازرگانی در این زمینه می‌توانند با ارائه آموزش‌های لازم، کار آنها را تسهیل کنند.

بستر خوبی برای صادرات به آفریقا فراهم شده است

وی ادامه داد: به هر حال الان بستر خوبی برای صادرات ایجاد شده است هر چند با توجه به اسنپ‌بک با چالش‌هایی به خصوص در بخش حمل و نقل دریایی مواجه شده‌ایم اما می‌توانیم این چالش‌ها را پشت سر بگذاریم.

برهمن گفت: همکاری در چارچوب بریکس، یکی از راهکارهای پشت سر گذاشتن موانع مربوط به تبادلات مالی است. بریکس نزدیک به ۲۵ تا ۳۰ درصد مبادلات میان کشورهای عضو را به سمت فلزات قیمتی سوق داده و دلار را از این مبادلات حذف کرده است. اخیراً هم مبادله کالا به کالا را شروع کرده و این هم می‌تواند شرایط را برای ما تسهیل کند. با توجه به عضویت ۱۲ کشور و درخواست عضویت ۶۰ کشور دیگر، بریکس می‌تواند بخشی از چالش‌های ما در مبادلات خارجی را رفع کند.

عملکرد جزیره‌ای و نبود نقشه راه برای صادرات

وی افزود: بسیار مهم است که ما در بخش صادرات با برنامه و نقشه راه عمل کنیم و بدون برنامه وارد این حوزه نشویم. متأسفانه اکنون در این بخش با عملکرد جزیره‌ای و نبود نقشه راه در نهادهای مختلف مواجه هستیم. همچنین توسعه صادرات به کمک دولت در بخش حمل و نقل نیاز بسیار زیادی دارد. دولت باید در کشتیرانی تسهیلگری داشته باشد و هزینه دهد چون با این شرایط و تا زمانی که کشتی‌ها بگویند تا پر نشوند حرکت نمی‌کنیم؛ شاهد توسعه صادرات نخواهیم بود. دولت حداقل باید تا چند سال برای راه افتادن این بخش هزینه کند و حتی ضرر دهد.

موافقت‌نامه‌های تعرفه‌ای با کشورهای آفریقایی به سود ایران است

برهمن درباره موانع تعرفه‌ای برای تجارت با کشورهای آفریقایی گفت: بسیاری از این کشورها تولید خاصی ندارند و برداشتن تعرفه‌ها تهدید خاصی برای تولیدکنندگان داخلی محسوب نمی‌شود. بیشتر تولیدات این قاره قهوه، دانه‌های روغنی و محصولاتی از این جنس است. بنابراین تفاهم برای برداشتن تعرفه‌ها با این کشورها به نفع ما است.

وی درباره زمینه‌هایی مشارکت اقتصادی ایران در کشورهای آفریقایی گفت: ما در بخش معدن اعم از اکتشاف، استخراج، بهره‌وری و تأمین، تعمیر و نگهداری ماشین‌آلات از توان خوبی برای مشارکت در کشورهای آفریقایی برخوردار هستیم. در حوزه تصفیه پساب هم امکان مشارکت در کشورهای آفریقایی وجود دارد. در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی هم با توجه به نفت‌خیز بودن ۱۵ کشور آفریقایی، شرکت‌های ایرانی به خوبی قادر به احداث، تعمیر و نگهداری پالایشگاه در این کشورها هستند. ساخت و ساز یکی از بخش‌های پرپتانسیل قاره آفریقا است. کل قاره آفریقا به احداث ۹۷ میلیون واحد مسکونی نیاز دارد و شرکت‌های ایرانی می‌توانند در این بازار بزرگ مشارکت داشته باشند. راه‌سازی، سدسازی، نیروگاه‌های تجدیدپذیر، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، صادرات لوازم خانگی، پوشاک، حوزه درمان، صادرات دارو و تجهیزات پزشکی، احداث و نوسازی بیمارستان، اعزام جراح و توریسم درمان هم از دیگر زمینه‌های حضور ایران در کشورهای آفریقایی است.

برهمن افزود: در بخش کشاورزی هم می‌توانیم با توجه به وجود آب و نیروی کار به کشت و دامپروری فراسرزمینی در آفریقا بپردازیم.

نگاه مثبت کشورهای آفریقایی به ایران

رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا ادامه داد: خود کشورهای آفریقایی هم به همکاری با ایران تمایل دارند چون در مقابل نگاه غیرانسانی سایر کشورها، احساس می‌کنند که ما یک نگاه برد-برد به آفریقا داریم. همکاری آنها با آمریکا و اروپا در این سال‌ها از روی اجبار بوده است. چینی‌ها هم طی این سال‌ها به کشورهای آفریقایی نزدیک به ۱۵۰ میلیارد دلار وام داده‌اند. وام‌هایی که می‌دانستند این کشورها قادر به بازپرداخت نیستند.

ایران فقط در ۳ کشور آفریقایی رایزن اقتصادی دارد ترکیه در ۴۴ کشور

وی افزود: ما در گذشته در آفریقا به خوبی فعال نبوده‌ایم و فقط در سه کشور رایزن اقتصادی فعال کرده‌ایم. این در حالی است که ترکیه در ۴۴ کشور قاره آفریقا رایزن اقتصادی دارد. ظرفیت برای ما در قاره آفریقا بسیار بالا است و می‌توان مبادلات کنونی را از ۱.۵ میلیارد دلار کنونی به ۱۰۰ میلیارد دلار رساند. بازار آفریقا برای تقریباً تمام کالاهای ایرانی ظرفیت دارد.

تصور نادرست ایرانی‌ها از قاره آفریقا

برهمن درباره وضعیت امنیت در کشورهای آفریقایی هم گفت: امنیت در این کشورها نسبت به قبل خیلی بهتر شده است. اما متأسفانه ذهنیت فعالان اقتصادی ما نسبت به این کشورها خوب نیست و باید اصلاح شود. تجار ایرانی تصور می‌کنند آفریقا فقط حیات وحش، گرسنگی و ناامنی است در صورتی که چنین نیست. البته آفریقایی‌ها هم به دلیل ترور رسانه‌ای، از ایران شناخت درستی ندارند. این ذهنیت‌ها باید اصلاح شود. ما در اتاق مشترک ایران و آفریقا سعی کرده‌ایم طی جلساتی که با فعالان اقتصادی استان‌های مختلف برگزار می‌کنیم به اصلاح این ذهنیت‌ها و معرفی فرصت‌ها بپردازیم.

رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا شیوه‌های آشنایی با فرصت‌های آفریقا گفت: تجار با حضور در نمایشگاه‌های مختلف می‌توانند با فرصت‌های صادراتی و تجاری آشنا شوند. اعزام هیئت‌های تجاری، تحقیقات بازار و همچنین عضویت در اتاق مشترک برای آشنایی تدریجی با فرصت‌های این قاره، از دیگر شیوه‌های حضور در بازارهای آفریقا است.

وی در پایان با بیان اینکه امروز کشور نیازمند توسعه بازارهای صادراتی است، گفت: یکی از اقداماتی که در راستای تسهیل تجارت با آفریقا صورت گرفته، امضای تفاهم‌نامه با صندوق ضمانت بوده است. طی این تفاهم، تا سه میلیارد دلار از سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در آفریقا ضمانت شده تا اگر فعال اقتصادی در این کشورها دچار مشکل شد، خسارت او جبران شود. همچنین دو میلیارد دلار هم از صندوق توسعه ملی برای کار با آفریقا در نظر گرفته شده است تا فعالان اقتصادی کشور بتوانند با کارمزد هشت و نیم درصد از این تسهیلات استفاده کنند. هر چند این ارقام در مقابل رقبا زیاد نیست اما برای فعالان اقتصادی ما فرصت بسیار خوبی محسوب می‌شود.