نگاهي به تاريخِ هنر قالی بافی در ايران
تار و پودش همه هنر
شکوفه نعمتی نوشت/ هر هنر تاریچه‌ای دارد. و تاریخ هنر قالیبافی به قدمت تاریخ ایران باستان است. هنری اصیل که تار و پودش به درازای تاریخ در هم تنیده است. آری، قالی ایرانی عمری به درازای تاریخ هنر و فرهنگ این سرزمین دارد. و در سراسر دنیا فرش ایران مهمترین سوغات آن شناخته می شود. شناخت جهانیان از قالی ایران و ستودن آن، ناشی از تلاش و شوریدگی مردان و زنانی است که ذوق هنری را با جاذبه‌های پررمز و راز هنر ملی درآمیختند.
اختصاصی/ به گزارش اکو ۳۶۵، در این عرصه پرثمر، مردم ایران زمین، علاوه بر تدارک زیراندازی پرنقش و نگار- که نشان از زندگی آنان دارد – به لطافتی نرم و پاک، دست یافتند و در صحن وساحت بساط (فرش)، منزل گزیدند. حدیث قالی ایران، حدیث عاشقان ناشناخته‌ای است که هنر خود را که تنها خودشان به مفهوم آن آشنا هستند، با پیچیدگی و تکرار مظاهر نقش و رنگ معنی داده‌اند. قالی ایرانی همچنان در جهان نشانی از تاریخ کهن و پر رمز و راز سرزمینمان است. با ما در این شماره مجله حرکت همراه باشید تا آنچه را باید درباره قالی بدانید بخوانید.
تفاوت فرش و قالی
بد نیست در ابتدا اشاره‌ای کوتاه به تفاوت‌های بین فرش و قالی داشت. تا معنای این دو . برای بسیاری از ما، واژه فرش و قالی به معانی یکسان به کار گرفته می‌شوند. آیا تا بحال فکر کرده‌ایم که تفاوت این دو در چیست؟ برای تفکیک معنای آنها، ابتدا به تعریف فرش می‌پردازیم:
فرش:
در اصطلاح به هر چیزی که بتوان روی زمین گستراند، فرش گفته می‌شود. فرش در واقع کلمه‌ای عربی است. اعراب به هر چیزی که قابلیت گسترده شدن روی زمین را داشته باشد فرش می‌گویند. در زبان فارسی نیز، فرش معادل با هر چیزیست که بتوان روی زمین پهن کرد. قالی، حصیر، زیرانداز، گلیم، جاجیم و … همگی نوعی از فرش محسوب می‌شوند.
قالی:
نوعی از فرش می‌باشد. در واقع قالی، به عنوان زیرمجموعه‌ای از انواع مختلف فرش بحساب می‌آید. یک قالی باید دارای ویژگی‌های منحصر بفردی باشد. یک‌رو بودن، داشتن پرز و گره، دارای تار و پود، از ویژگی‌های قالی است. در حالیکه فرش دارای پیشینه‌ای ماقبل تاریخی‌ست، اما قالی به دوران حدود هخامنشی باز می‌گردد.
تا اینجا متوجه شدیم که فرش، شامل طیف وسیعی از انواع گستردنی‌ها می‌باشد. در حالیکه قالی، به نوعی از فرش گفته می‌شود که دارای خصوصیات ویژه‌ای است. با این توصیف، فرش دارای بیش از ۵۰ نوع و مدل مختلف است.
تاریخچه قالی
تاریخ هنر قالیبافی به حدود ۲۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد. قالی علاوه بر اینکه بعنوان فرش و زیرانداز استفاده می‌شود، دارای کاربردهای تزئینی هم هست. تابلو‌فرش، یکی از انواع قالی است که از آن برای کاربردهای زینتی و تجملی نیز استفاده می‌شود. قالیچه‌ها نیز نوعی از قالی هستند. تفاوت اصلی که در قالی و قالیچه وجود دارد، ابعاد آنهاست. به فرش‌هایی پرزدار که مساحتی بیش از ۶ متر داشته باشند، قالی گفته می‌شود. حال آنکه قالیچه به فرش پرزداری می‌گویند که مساحتی کمتر از این دارند.
دوران باستان
هخامنشیان۵۵۹ – ۳۲۱ق م
همزمان با کشف قالی پازیریک (pazyryk) (واقع دردامنه‌های جنوبی جبال آلتای سیبری) در سال ۱۹۴۹ میلادی – توسط سرکی رودنکو (s.Rudenko) باستان‌شناس نامدار روسی، و انتشار کتاب معروفش – تاریخ فرش گره خورده‌ی پرزدار به ویژه، فرش ایران ورق می‌خورد. همراه با جریان‌های سیاسی – فرهنگی ضدایرانی، گرچه عده‌ای فرصت یافتند تا برخی از آثار تمدن ایران باستان را به سرزمین‌های دیگر نسبت دهند، ولی ویژگی‌های این قالی ایرانی و این کشف دوران‌ساز به قدری روشن و آشکار است که جای تردید و ابهامی باقی نمی‌گذارد. از طرفی، با این کشف، پیشینه‌ی فرش‌بافی از نظر اسلوب بافت (گره بافته پرزدار) به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش می‌رسد. رودنکو در چندین جای کتاب به ایرانی بودن این فرش اشاره دارد: «… شیوه‌ی گره زدن دم اسب‌ها و کاکل آنها شبیه ایرانیان است.» «… و نقش گوزن‌ها از تیره گوزن زرد خال‌دار ایرانی است.» و«صف مردانی که به همراه چارپایان از پی یکدیگر می‌آیند نمایانگر شیوه‌های هخامنشی و‌آشوری است.»
بدین ترتیب، جای هیچ تردیدی باقی نمی‌ماند که فرش دست‌باف به شیوه‌ی امروزی، که اکنون در خانه‌ها از آن استفاده می‌شود، حداقل قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد.
دوره ساسانیان
(۲۲۶ م – ۶۵۲ م / ۳۱ه)
ازاین دوره، نمونه‌ای ازبافت فرش که تا به حال باقی مانده باشد، در دست نیست. از فرش «بهار خسرو» در زمان ساسانیان که آن را با قالی «بهارستان» یکی می‌دانند – جز اوصافی در برخی از نوشته‌های قدیمی – اثری باقی نمانده است. با مطالعه کتاب تاریخ طبری از ابوجعفر محمد‌بن جریر طبری (حدود ۲۶۶-۳۱۰ ه ق) و نیز مطالعه کتاب ابوعلی مسکویه (۳۲۰-۴۲۱ ه ق) که درخصوص فرش بهار خسرو توضیحاتی ارائه شده است، در‌میابیم که این فرش، حدود ۴۰۰ مترمربع مساحت داشته و مزین بوده است به انواع گوهرهای رنگارنگ از قبیل لعل، یاقوت، مروارید و سایر سنگ‌های قیمتی که از دوره‌ی ساسانیان یعنی ۱۴ قرن پیش، تکامل هنر و صنعت فرش ایران را نشان می‌دهد.
دوران اسلامی
هرچند که نمونه‌های ویژه‌ای از فرش سده‌های نخستین دوران اسلامی هم‌اکنون در دست نیست، ولی به اعتبار نوشته‌هایی که در دست است، وجود فرش در آن موقع در ایران محقق است. محمد بن احمد مقدسی جهانگرد و جغرافیادان عرب (۳۳۶ -۳۸۰ ه. ق) در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم به رواج صنعت فرش در خوزستان اشاره دارد و بر «فرش‌های خوبی» و «عالی» در شوشتر، دارابجرد و فسا تأکید می‌کند.
در کتاب زین‌الاخبار (تاریخ گردیزی) مربوط به قرن پنجم قمری، تألیف ابوسعید عبدالحی گردیزی، عباراتی آمده که چند نوع زیرانداز را برمی‌شمارد مانند قالی، گلیم و محفوری که دست‌بافته‌ای است شبیه گلیم منسوب به شهر محفو. اما کتاب دیگری که مؤلف آن ناشناخته است و تا همین اواخر از وجود آن اطلاعی در دست نبود، کتاب حدود العالم من المشرق الى المغرب است که مربوط به سال ۳۷۲ ه. ق است. در این کتاب، از فرآورده‌هایی چون فرش، پلاس، گلیم، زیلو، بوریا، جوال، نمد و حصیر در شهرهای مختلف ایران نام برده شده است. از نحوه‌ی برشمردن و تمیز دادن نام هرنوع، حدس قریب به یقین می‌رود که مؤلف حتی به تفاوت‌های ظاهری و ساختاری همه‌ی این زیراندازها آگاه بوده است. کتاب گرانقدر دیگر تاریخ بیهقی است که ابوالفضل بیهقی مؤلف آن از جمله هدایایی که علی بن عیسی از خراسان برای هارون‌الرشید فرستاده است اشاره می‌کند: «دویست خانه قالی بود»
دوره تیموریان
(۷۷۱ – ۹۱۱ه. ق)
دوره‌ی تیموریان عصردرخشان مینیاتور ایرانی است. در مینیاتورهای آن دوره، تصویرهایی از فرش دیده می‌شود. در یکی از نسخه‌های خطی کتاب نفیس خمسه نظامی (۸۱۷ – ۸۹۸ ه. ق) که در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود، مینیاتورهایی که تصویر فرش در آنها است، مشاهده می‌شود.
در نیمه‌ی قرن هشتم هجری، درباره‌ی قالیبافی شهر سبزوار، روایتی از تیمور لنگ در دست است که بیشتر به افسانه شبیه است تا حقیقت. زیرا به نظر می‌رسد. در مورد قالیبافی این شهر اغراق شده است. او هنگام محاصره‌ی شهر سبزوار، در کتاب منم تیمور جهان‌گشا گفته است: «… به من گفته بودند که در سبزوار، سیصد هزار کارگر در کارخانه‌های قالیبافی به کار مشغول هستند و آن‌جا بزرگترین مرکز قالیبافی دنیا است من نمی‌توانستم باور کنم که سبزوار سیصد هزار کارگر قالی‌باف داشته باشد ولی می‌دانستم که در دنیا مکانی نیست که بیش از سبزوار در آن قالی ببافند.»
دوره صفویان
(۹۰۷- ۱۱۳۵ه. ق)
در دوران صفویه، اوج شکوه و اعجاب هنر قالیبافی ایران آغازمی‌شود. دراین عصر، قالیبافی درشهرهای بزرگ به خصوص اصفهان و تبریز، دایر می‌گردد. اکثر قالی‌های نفیس در موزه‌های جهان که از استادی ایرانیان در نقش، رنگ و بافت نشان دارد، ثمره‌ی تلاش بافندگان و طراحان قالی ایران در این دوره است. ایران‌شناس شهیر، پروفسور پوپ در کتاب نفیس خود، علاوه بر تشریح هنر این دوران و طراحان این زمان یادآور می‌شود که به دستور شاه عباس، هر کانون بافت فرش باید فرش را به شیوه‌ی خود ببافد.
تا ویژگی‌های اصالتی و هنری فرش حفظ شود. به روایتی، برخی از شاهان صفویه از جمله شاه تهماسب، خودشان در کار طراحی دست داشتند و قالیبافی در زمان او به بالاترین حد خود رسیده بود. عالی‌ترین قالی‌های صفوی در موزه‌های بزرگ جهان و بعضی از مجموعه‌های خصوصی در خارج از کشور نگهداری می‌شوند. در موزه‌ی فرش ایران، موزه‌ی آستان قدس رضوی و موزه‌ی ملی ایران، تعدادی از بافته‌های نفیس دوران صفوی به نمایش گذاشته شده‌اند.
دوره قاجاریه
در دوره‌ی نادری و زندیه، قالیبافی به سبب اقتصاد ضعیف ایران، رونق آنچنانی نداشت، ولی پس از پایان جنگ‌های ایران و روس و آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه، دوباره قالیبافی رونقی گرفت و ترکیه بازار خوبی برای فروش قالی‌های ایران شد. در زمان ناصرالدین شاه، تاریخ جدیدی برای قالیبافی ایران گشوده شد و تجارت فرش مهمترین فعالیت بازرگانی در ایران محسوب شد. در ایران، برخی شرکت‌های چند ملیتی پدید آمدند که کارشان خرید و فروش قالی ایران بود. این شرکت‌ها عبارت بودند از: شرکت انگلیسی – سوئیسی «زیگر» Zieger Co ( که نخست در سال ۱۸۷۸ میلادی، در تبریز و سپس در اراک (سلطان آباد) تأسیس شد.
نتیجه‌ی کار این شرکت و شرکت های دیگر خارجی ها در این دوره منجر به این شد که در ظاهر برای تشویق صادرات فرش و در واقع، برای فروش هرچه بیشتر و به دست آوردن سود بیشتر، قالیبافان را وادار و تشویق به بافت فرش‌های ارزان قیمت و مناسب تقاضای بازارهای خارج کردند. در همین زمان بود که انواع تقلب‌های رایج در بافت قالی (بی گره بافی و جفتی بافی) و وفور رنگ‌های شیمیایی ارزان قیمت و فرّار (رنگ‌های آنیلینی معروف به جوهری) شروع شد که بعدها صدمه‌ی این بی‌آبرویی گریبان صنعت فرش ایران را رها نکرد.
دوران معاصر
در دوره‌ی پهلوی، شرکت‌های چند ملیتی به کارشان خاتمه دادند و با آنکه در این دوره، مراکز جدیدی از جمله مؤسسه قالی ایران، مدرسه صنایع مستظرفه، هنرستان عالی اصفهان و شرکت سهامی فرش ایران تأسیس شد، بازهم آن دوران شکوفایی و مجدد هنر و صنعت فرش ایران که در دوره‌ی صفویان در سده‌های دهم و یازدهم موج می‌زد، به وجود نیامد.
امروزه، فرش‌های زینتی و ابریشمی زیادی به بازار عرضه می‌شود و علاوه بر آن، فرش‌های نقش برجسته، دورو و حجم‌دار نیز در برخی از نمایشگاه‌ها دیده می‌شود. استفاده از کامپیوتر برای نقشه فرش در دو سه دهه اخیر رایج شده است. بافت فرش‌های پرده‌ای با رج‌شمار بالا، بسیار متداول است. تغییر درمقررات بازرگانی خارجی به‌ویژه در امور گمرکی و ارزی بسیار چشمگیر است. تقلید نابه‌جای کشورهای تولید کننده فرش دست‌باف و رقابت آنها با فرش ایران به اوج شدت خود رسیده است. در این میان، «دانش فرش شناسی» که حدود یک قرن پیش، در غرب پیدایش یافته بود، در سه دهه اخیر به ایران هم سرایت کرده است و علاقه‌مندان به این رشته با جدیت آن را دنبال می‌کنند.
خصوصیات قالی ایرانی
قالی ایرانی دارای انواع مختلفی بوده که هریک دارای ارزش والا و کیفیتی بی‌نظیر هستند. هریک از این فرش‌ها با توجه به نقشه‌ها و الیاف به‌کاررفته در آن دارای ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد خود هستند.
در موقع خرید، باید به آن موارد توجه لازم را داشت تا بتوان به‌راحتی فرش (قالی) ایرانی را از سایر فرش‌های خارجی و یا تقلبی تشخیص داد. زیرا با توجه به ارزشمندی و تقاضای بالای بازار جهانی از فرش ایرانی، بسیاری از بافندگان کشورهای مختلف، طرح‌های فرش ایرانی را برای بافت این زیرانداز ارزشمند انتخاب می‌کنند.
استفاده از متخصصین این حوزه ازجمله متخصصان گروه ایران تراول می‌تواند شما در جهت خرید فرش اصیل ایرانی که دارای کیفیتی بالا و اصالتی ماندگار باشد، یاری نماید.
شناسایی فرش ایرانی بسته به نوع گره، نوع نخ‌های به‌کاررفته در بافت، نوع رنگ‌آمیزی نخ‌ها، نحوه چله‌کشی، نوع طرح و نقش و نهایتاً نوع بافت گلیم فرش دور فرش بستگی دارد. توجه به هریک از این موارد می‌تواند گام‌های درست را در پی خرید فرش ایرانی برداشته و اصالت را به خانه‌های شما هدیه دهد.
انواع گره در فرش ایرانی
فرش‌های ایرانی دارای گره‌هایی با انواع مختلف بوده که با بررسی هریک از آنها می‌توان تشخیص داد که این فرش دستبافت متعلق به کدام‌یک از منطقه ایران است و نزد هنرمندان کدام خطه بافته‌شده است.
توجه به نوع گره می‌تواند تا حد زیادی شما را از اصیل بودن فرش ایرانی مطمئن سازد. فرش‌های دستبافت ایرانی در قیاس با فرش‌های ماشینی و یا فرش‌های بافته‌شده توسط بافندگان خارجی که اصیل نیستند، از گره‌های محکم‌تری برخوردار بوده و در عین حال ظرافتی مثال‌زدنی دارند.
این گره‌ها خود دارای انواع گره فارسی و گره ترکی و گره مخصوص به خطه عشایر نشین هستند که هریک از آنها در طرح نهایی فرش، تأثیر بسزایی دارند. نحوه قرار گرفتن دار قالی نیز می‌تواند بر بافت گره‌های مختلف تأثیر گذارد و نوع ایستاده دار قالی و نوع خوابیده آن، طرح‌های متفاوتی را به ارمغان خواهد آورد.
طرح و نقشه
طرح‌های قالی ایرانی در همه جای جهان شناخته‌شده و خود مورداستفاده بسیاری از بافندگان از سراسر جهان است. این طرح‌ها به دلیل ظرافت و زیبایی موجود، بسیار دل‌انگیز بوده و در بسیاری از فرش‌ها ملاک ارزشمندی قرار می‌گیرد.
برای تشخیص فرش ایرانی باید به طرح و نقشه آن دقت لازم را مبذول داشت تا از اصیل‌ترین و بومی‌ترین طرح‌های موجود استفاده شود.
طرح‌های زیادی در بافت فرش‌های ایرانی استفاده می‌شود که هرکدام از آنها زیبایی خاص خود رادارند. طرح شاه‌عباسی، طرح آثار باستانی و ابنیه اسلامی که ملهم از نقوش و اشکال تزیینی بناها است، طرح اسلیمی، طرح افشان، طرح بته‌جقه‌ای، طرح واگیره ای، طرح درختی، طرح ترکمن، طرح شکارگاهی، طرح گل فرنگ، طرح قابی، طرح گلدانی، طرح ماهی درهم، طرح محرابی، طرح محرمات، طرح هندسی، طرح ایلی و عشایری، طرح تلفیقی و طرح اقتباسی ازجمله طرح‌هایی است که برای بافت فرش‌های اصیل ایرانی به کار می‌رود.
از اصیل‌ترین طرح‌های ایرانی که در برخی اسناد تاریخ نیز از آن صحبت به میان آمده است می‌توان به طرح گلستان اشاره کرد که نقشی از بهشت و فردوس را القا می‌کند. این طرح با توجه به باورهای اسلامی هنرمندان ایجادشده و عمده قالی‌های بافته‌شده در عصر صفوی، الهام گرفته از این طرح می‌باشند.
نقوش لچک و ترنج نیز یکی از اصیل‌ترین طرح‌های کشف‌شده در بافت فرش ایرانی است. این نقش در تعداد زیادی از نقشه‌های فرش شهری دیده می‌شود که به آن طرح‌ها معمولاً نام‌هایی مثل قاب قابی، کتیبه‌ای و ترنج بندی می‌دهند.
نقوش شکارگاهی جزو قدیمی‌ترین طرح‌های بافته‌شده در فرش ایرانی است که در اکثر فرش‌های قدیمی نمایان است. در نقشه‌های کهن و اصیل شکارگاه، مثلاً در فرش‌های شکارگاهی دوره صفویه، صحنه‌ی شکار بدان صورت است که در آن پادشاه آشکارا در حال شکار است.
علاقه فراوان ایرانیان به شکار موجب گشته است که این طرح‌ها حتی در فرش‌های آن زمان نیز استفاده شود. فرش‌های اصیل ایرانی روایت گر تاریخ ایرانی نیز بوده‌اند به‌طوری‌که هورودوت، تاریخ‌نگار مشهور در این باره می‌نویسد: «پارسیان به اولاد از سن ۵ سالگی تا ۲۰ سالگی تنها ۳ چیز می‌آموختند، اسب‌سواری، تیراندازی و راست‌گویی»
الیاف به‌کاررفته در فرش ایرانی
یکی از مهمترین روش‌هایی که می‌توان برای تشخیص فرش ایرانی به کاربرد، توجه به نوع الیاف به‌کاررفته در بافت فرش است که می‌تواند شما را در تشخیص این امر یاری نماید. ایران به دلیل کوهستانی بودن و همچنین زمین‌های سبز و حاصل خیز، همیشه دارای تعداد قابل‌توجهی دام بوده که از آنها برای امور مختلف استفاده می‌کردند.
یکی از موارد استفاده این دام‌ها، استفاده از پشم آنها برای بافت باکیفیت‌ترین قالی‌های جهان است. بافندگان هنرمند ایرانی همواره از پشم گوسفندان خود برای بافت قالی‌های نفیس بهره می‌بردند و با کمترین امکانات، شاهکارترین فرش‌ها را خلق می‌نمودند.
پرورش کرم ابریشم برای صنعت قالیبافی
پرورش کرم ابریشم نیز همواره در فلات مرکزی ایران رواج داشته و حتی به دیگر مناطق نیز صادر می‌شده است. استفاده از ابریشم حاصله از آنها، تا حد زیادی کفاف بافت فرش‌های اصیل را داده و هنرمندان را در بافت زیباترین فرش‌ها یاری می‌کرده است.
تنوع در طرح و رنگ
رنگ، یکی از مهمترین فاکتورهای تشخیص سره از ناسره می‌باشد. فرش ایرانی با رنگ‌آمیزی فوق‌العاده و کیفیتی بالا، در مقایسه با دیگر فرش‌ها، کاملاً واضح بوده و می‌توان برای تشخیص اصل بودن فرش ایرانی از آن استفاده کرد.
فرش‌های ایرانی دارای ظرافت بسیاری در طرح و رنگ هستند که یکی از المان‌های زیبایی در این صنایع‌دستی است. بافندگان ایرانی همواره از رنگ‌های طبیعی همچون روناس، گل بابونه، برگ انگور، پوست انار، پوست گردو، سماق، زعفران، چغندر، برگ درخت توت، برگ انجیر، اسپرک و نیل استفاده می‌کردند تا این رنگ‌ها باکیفیتی بالاتر در طول زمان به فرش‌های ایرانی جلوه‌ای زیبا بخشند.
جنس‌الیاف در قالی‌های ایرانی
قالی تمام پشم:
از با دوام ترین نوع قالی‌ها است که در برابر عوامل محیطی بسیار مقاومند. بیشتر این قالی‌ها، سنگین بوده و قیمت ارزان‌تری دارند. چرا که شاخصه هنری بکار گرفته شده در آنها کمتر به چشم می‌خورد. تار، پود و پرز این قالی‌ها تماماً از جنس پشم می‌باشد.
قالی چله پشم:
این نوع از قالی، معمولاً بافت ظریف‌تری از قالی تمام پشم دارند. چله این قالی از جنس پشم است. در حالیکه پرزهای آن تنها از جنس پشم نمی‌باشد. این نوع از قالی دارای زیبایی‌های هنری و ظریف‌کاری بیشتری می‌باشد و قیمت بالاتری دارند.
قالی تمام ابریشم:
یکی از قالی‌های بسیار ظریف، ریزبافت و گران قیمت است. تار و پود و پرز استفاده شده در این قالی، تماماً از جنس ابریشم می‌باشد. این قالی‌ها بر خلاف ظاهر ظریف خود، مقاومت بسیار بالایی نیز دارند. ارزش هنری این قالی، بسیار بالاست.
قالی کف ابریشم:
چله این قالی‌ها از جنس پشم و زمینه آن از ابریشم است. این قالی‌ها در مقایسه با قالی تمام ابریشم، ظرافت کمتر و به تبع آن، قیمت پائین‌تری نیز دارند.
قالی گل ابریشم:
نوع این قالی از نام آن پیداست. چله این قالی‌ها از جنس پشم است. پرزهای آن نیز از جنس پشم است. منتهی تفاوتی که وجود دارد در جنس گل‌ها و برگ‌های موجود در طرح قالی‌ست. در این فرش، گل و برگ‌های نگاشته شده در طرح فرش، از جنس ابریشم است. ارزش هنری این قالی نیز زیاد است. اما قیمت آن در مقایسه با قالی تمام ابریشم، به مراتب کمتر می‌باشد.
مراکز اصلی بافت فرش ایرانی
اگرچه قالیبافی یک هنر اصیل ایرانی است و نمی‌توان آن را محدود به خطه‌ی مشخصی کرد اما برخی از مناطق در ایران هستند که دارای قدمت بسیار طولانی درزمینه بافت انواع فرش‌های ایرانی باکیفیت بالا و طرح‌های متنوع بوده‌اند. ازجمله این مراکز که دارای شهرت جهانی بوده وفرش‌های آنها شهره عالم است، می‌توان به کرمان، اصفهان، تبریز، یزد، قم، کاشان و عشایر هنرمندمان اشاره کرد.
آیین‌های قالیبافی
یکی از آیین‌های بسیار مشهور در میان قالی بافان ایرانی، آواز خواندن در هنگام بافت فرش است. آواز یا ترانه خواند در هنگام بافت فرش که دارای وزنی مناسب هستند موجب زیباتر شدن گره‌های فرش و ایجاد توازن در آن است. خواندن آواز با گره زدن بر تارها هماهنگی پیداکرده به‌طوری‌که هجاهای آواز با سرعت گره زدن تنظیم می‌شود. از این رو قالیبافان ایرانی، از میان تمامی مراحل بافت، بیشتر هنگام گره زدن آواز می‌خواندند و در هنگام کشیدن پود، خواندن آرام‌تر شده و زمان کوبیدن شانه بر روی نخ‌های فرش، ساکت می‌شدند زیرا خواندن ترانه با صدای کوبیدن شانه تناسبی ندارد و موزون نیست.
